ندا و منادا در عربی یکی از پر کاربردترین قواعدهاست و در قرآن بارها مورد استفاده قرار گرفته است. در زبان عربی برای رساندن پیام ،گاهی‌اوقات نیاز است تا فردِ مورد خطاب، مشخص شود. از این رو از اسلوب ندا و منادا استفاده می‌کنند تا به طور خاص مقصودشان را به فرد مورد نظر برسانند. در این نوشته درباره انواع حرف ندا و قواعد منادای آنها بحث می‌کنیم و تفاوت هر یک را با مثال نشان می‌دهیم. شما می‌توانید با استفاده از تمرین‌های انتهای این مطلب، میزان یادگیری خود از مبحث ندا و منادا را بسنجید.
اسلوب ندا و منادا در عربی
خطاب کردن و مورد خطاب قرار دادن یک فرد، روش‌ها و شیوه‌های مختلفی دارد. ندا و منادا در عربی بیشتر برای جلب توجه فردی انجام می‌شود که گاه با جمله امر و گاه با استفهام مورد خطاب قرار می‌گیرد. در نتیجه شنونده ممکن است حرف گوینده را بشنود و بپذیرد یا برای انجام فعل امر آن اقدام کند.
بنابراین، «امر و نهی و استفهام» بیشترین کاربرد را در اسلوب ندا دارد. در قرآن از این اسلوب برای بیام احکام الهی به کرات استفاده شده‌است. مثل آیه «یا أیّها المُدثر* قم فأنذر* وربک فکبر*وثیابک فطهِر» (معنی: اى کشیده رداى شب بر سر* برخیز و بترسان* و پروردگار خود را بزرگ دار * و لباس خویشتن را پاک کن)
برای توضیح اسلوب ندا و منادا ابتدا باید در نظر داشته باشیم که این اسلوب از سه رکن اصلی تشکیل شده است.
حرف یا ادات ندا + منادا + هدف جمله یا محور گفتار
برای درک بهتر این فرمول به مثال زیر توجه کنید.
یا محمد، أقبِل هنا.
ای محمد بیا اینجا.
(در این جمله «یا» ادات یا حرف ندا، «محمد» شخص مورد خطاب و منادا و «أقبل» هدف از ندا است.)
نکته: در عربی گاهی‌اوقات حرف ندا حذف می‌شود. در نتیجه باید از تغییراتی که در سایر ارکان آن شکل گرفته (فعل امر) به منادا بودن یا نبودن آن توجه کنیم.
ندا و منادا برای دور و نزدیک
بُعد مسافت در زبان عربی مهم است. به همین خاطر سعی می‌کنند اهمیت آن را با به کار بردن انواع قواعد نشان دهند. ندا و منادا در عربی یکی از آن روش‌ها برای نشان دادن دور و نزدیک بودن فرد مورد خطاب است.
دور
در صورتی که فرد مورد نظر از ما دور باشد و شخص سومی میان ما واقع نشده باشد با دو کلمه «أیا» و «هیا» استفاده می‌کنیم. به مثال‌های زیر توجه کنید.
أیا قارئاً للکتب، حافظ علیها.
ای خواننده کتاب‌ها! از آنها محافظت کن.
أیا طالباً للعلم، اسعی.
ای آموزنده علم! تلاش کن
هیأ متردداً، إتخذْ قرارکَ.
ای (فرد) دارای تردید! تصمیمت را بگیر.
هیا راجیاً النجاح، قف.
ای خواستار موفقیت! برخیز.
نزدیک
همانند مورد بالاست با این تفاوت که فرد مورد نظر از ما دور نیست و شخص سومی میان ما قرار نگرفته است. در این صورت از دو کلمه «أی» و «أ» استفاده می‌کنیم. به مثال‌های زیر توجه کنید.
أیْ صدیقی قم بِعملکَ.
ای دوست من، به کار خودت برس.
أیْ أخی أحضِر الماء.
ای برادرم، آب را بیاور.
أزیاد أطفئ النار
ای زیاد، آتش را خاموش کن.
أقارئ الکتاب، أقرأهُ جیداً.
ای خواننده کتاب! خوب بخوان.
در عربی ادوات ندایی هست که هم برای دور و هم برای نزدکی به کار می‌رود. از جمله آنها می‌توان به حرف ندای «یا» که پر کاربردترین نوع آن است اشاره کنیم. در گفتارِ آنهایی که به عربی سخن می‌گویند از این اسلوب برای بیان تعجب هم استفاده می‌شود. با توجه به توضیحات بالا و نمونه‌های بیان شده می‌توان برای کاربرد شکل صحیح حرف ندا تصمیم گرفت.
تا به اینجا با مبحث حرف ندا و کاربرد آن در مخاطب قراردادن آدم‌ها آشنا شدیم. در این مرحله باید انواع منادا و نحوه تغییرشان با وارد شدن حرف ندا پیش از آنها آشنا شویم.
انواع منادا در عربی
ندا و منادا در عربی در حالت کلی به سه دسته مفرد، مضاف و شبه مضاف تقسیم‌بندی می‌شود. در این قسمت انواع منادا و ویژگی‌ها و اعراب آنها در جمله را بررسی می‌کنیم.
منادای مفرد
منادای مفرد به ۴ دسته مجزای دیگر تقسیم‌بندی می‌شود.از جمله آنها می‌توانبه موارد زیر اشاره کرد:
- علم (مبنی بر ضم)،
- نکره مقصوده (مبنی بر ضم)،
- نکره غیر مقصوده (منصوب)
- نکره مقصوده موصوفه (منصوب)
- مبنی معرفه (مبنی بر ضم)
۱. منادای اسم علم
با گفتن اسم خاص هر فرد از اسلوب منادای اسم علم استفاده می‌کنیم که اعراب آن مرفوع است. این منادا می‌تواند یا مفرد باشد مثل «یا سعیدُ، ساعدنی.» یا مثنی باشد مثل «یا سعیدان، ساعدانی.» و یا منادای جمع باشد مثل «یا سعیدون، ساعدونی.»
با توجه به این جملات می‌توانیم نتیجه بگیریم که منادای اسم علم همیشه اعراب مرفوع دارد. در نتیجه «منادا و محلا منصوب» واقع می‌شود. از سوی دیگر برای کاربرد نوع مثنی و جمع آن باید شرط یکسان بودن اسم افراد فراهم باشد.
۲. منادای نکره مقصوده
فرض کنید می‌خواهید شخصی را که به شما نزدیک مورد خطاب قرار دهید. اما اسم آن شخص را نمی‌دانید. در زبان عربی اگر چنین حالتی پیش بیاد از اسلوب «حرف ندا + منادای نکره مقصوده» استفاده می‌کنند. این منادا در اصل یک اسم نکره مثل رجلٌ، تلمیذٌ، دکتورٌ و… بوده‌است که با وارد شدن به اسلوب ندا و منادا تنوین آن افتاده و تبدیل به ضمه شده‌است. به مثال زیر توجه کنید.
یا معلمُ إشرح الدرس.
ای معلم درس را توضیح بده.
(معلم: منادای مفرد مبنی بر ضم و محلا منصوب)
منادای نکره مقصوده هم می‌تواند به صورت مثنی و جمع حاضر شود. اما باید در نحوه استفاده از اعراب آنها بعد از ادات ندا دقت کرد. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
یا معلمان إشرحا الدرس.
(معلمان: منادای مثنای نکره مقصوده، مبنی بر الف عوض رفع و محلا منصوب)
یا معلمون إشرحوا الدرس.
(معلمون: منادای جمع نکره مقصوده، مبنی بر واو عوض رفع و محلا منصوب)
نکته: هرگاه شخص را بشناسیم اما از اسمش آگاهی نداشته باشیم می‌توانیم از شغل یا ویژگی بارز آن فرد برای مورد خطاب قرار دادنش استفاده کنیم. در چنین موقعیتی منادای نکره مقصوده به کار برده می‌شود.
۳. منادای نکره غیر مقصوده
این نوع از منادا در اصل همان نکره مقصوده بوده‌است. اما چون فرد خاصی برای مورد خطاب قرار دادن مد نظرمان نیست و به طور کلی به گروهی از افراد اشاره داریم، در نتیجه از منادای نکره غیر مقصوده که اعرابش ظاهری است استفاده می‌کنیم. به مثال زیر توجه کنید.
یا رجلاً خذ بیدی.
مردی دست مرا بگیرد.
رجلاً: منادای نکره غیر مقصوده و منصوب به اعراب ظاهری
(با توجه به ترجمه این جمله متوجه می‌شویم شخص خاصی مد نظر گوینده نیست بلکه گروهی از مردان را مورد خطاب قرار داده تا شاید یک نفر از آنها درخواست گوینده را اجابت کند.)
۴. منادای نکره مقصوده موصوفه
در این نوع منادای نکره نیز شخص خاصی مقصود ما نخواهد بود بلکه با به کار بردن اسمی به یک گروه اشاره می‌کنیم. تنها تفاوت در این است که این اسم عام را با صفتی همراه می‌کنیم تا بتوانیم بهتر منظور خودمان را برسانیم. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
یا طبیباً حاذقاً خلِّصنی من الوَجَع.
ای پزشک ماهر من را از درد نجات بده.
(همانطور که مشخص است اشاره جمله یه پزشک‌های حاذقی است که توانایی درمان درد را دارند و پزشک خاصی به طور مشخص مد نظر نیست.)
۵. منادای مبنی معرفه
این نوع منادا شامل اسم‌هایی می‌شوند که همواره معرفه و غیر قابل صرف هستند. در مبحث معرفه و نکره درباره این اسامی صحبت کرده‌ایم. هرگاه بعد از حرف ندا یکی از این حروف (مثل اسم موصول یا اسم اشاره) بیاید در دسته منادای مبنی معرفه قرار می‌گیرد. در نتیجه اعراب آنها محلا منصوب است. برای درک بهتر به مثالی که در زیر نوشته شده توجه کنید.
یا من یعطی من سأله.
ای کسی که به درخواست کننده می‌بخشد.
(در این جمله منادا کلمه موصول عام «من» است. در نتیجه اعراب آن محلا منصوب است.)
منادای شبه مضاف
منادای شبه مضاعف می‌تواند به تنهایی بیاید اما برای کامل شدن معنی‌اش نیاز به یک کلمه دیگر دارد. در نتیجه مضاف به کلمه اضافه دیگری که حضورش صرفا به خاطر تکمیل معناست افزوده می‌شود. برای بهتر فهمیدن می‌توانید از مثال زیر استفاده کنید.
یا مسافراً إلی عمان، وداعاً.
این مسافر عمان، بدرود.
(در اینجا مسافر می‌تواند به تنهایی بیاید اما برای مشخص‌تر شدن نوع مسافرت اسم مقصد سفر به ادامه آن اضافه شده تا معنا تکمیل شود. در نتیجه «مسافر» منادای شبه مضاف و منصوب به اعراب ظاهری در جمله واقع شده‌است.)
منادای مضاف
همانطور که از اسمش پیداست به ندا و منادا در عربی که به صورت یک ترکیب اضافی (یعنی مضاف و مضاف‌الیه) در جمله به کار رفته باشد منادای مضاف می‌گویند. بر خلاف مورد قبلی این نوع از منادا ترکیب اضافی در آن مورد نیاز است و تنها بحث تکمیل شدن معنای آن مدنظر نیست. به مثال زیر توجه کنید.
یا سائقَ القطارِ.
ای راننده قطار.
سائق: منادای مضاف و منصوب به اعراب ظاهری.
القطار: مضاف‌الیه و مجرور به اعراب ظاهری.
نکته ۱: اگر منادا مضاف به ضمیر مالکیت «ی» باشد اعرابش تقدیری است.
یا قومی
قوم: منادا و تقریراً منصوب
نکته ۲: هرگاه اسمی به ی ختم شود اعرابش تقدیری است. اما اسم مثنی و اسم جمع مذکر سالم هرگاه به ضمیر مالکیت «ی» اضافه شود اعراب فرعی خودش را حفظ می‌کند. مانند مثال زیر:
یا والدین + ی = یا والدّّیَ
قواعد حرف ندا و اسم دارای «ال»
قاعده کلی ندا و منادا در عربی این است که حرف ندا هیچ وقت به اسمی که الف و لام معرفه دارد نمی‌چسبد. به عبارتی دیگر، اسمی که «ال» دارد منادا واقع نمی‌شود. برای به کار بردن چنین اسمی در ترکیب ندایی باید از دو کلمه «أی» برای مذکر و «أیه» برای مونث استفاده کرد. برای اینکه کاربرد این کلمات میانجی میان حرف ندا و منادا به لحاظ لفظی در زبان عربی راحت‌تر باشد، یک «ها» که به اسم «های تنبیه» شناخته می‌شود به این دو کلمه اضافه می‌کنند.
در نتیجه دو کلمه أیُّها و أیَّتُها ساخته می‌شود. از این دو اسم برای اشاره به کلمه معرفه به ال استفاده می‌شود. به مثال‌های زیر توجه کنید.
یا أیها السائق، اوصلنی إلی المطار.
ای راننده من را به فرودگاه برسان.
یا أیتها الممرضه، أخبری الطبیب به حالی.
ای پرستار، دکتر را از حال من با خبر کن.
در این دو جمله «أیَُ و أیهُ» منادا هستند. و چون مبنی بر ضم واقع شده‌اند منادای نکره مقصوده و محلا منصوب به شمار می‌آیند. کلمه مضاف به این اسامی منادا، معطوف به منادا هستند و در اعراب از آنها تبعیت می‌کنند. در نتیجه مرفوع می‌شوند. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
یا أیها المسلمون إتَّحِدوا.
ای مسلمانان متحد شوید.
یا أیتها التلمیذتان إهتِّما بالرّیاضه.
ای دانش‌آموزان ورزش کنید.
نکته: کلمه «الله» تنها اسم دارای الف و لام معرفه است که بدون واسطه به حرف ندای یا اضافه می‌شود.
سوالات متداول در مبحث ندا و منادا
در این بخش به برخی از سوالاتی که معمولا برای افراد درباره مبحث ندا و منادا پیش می‌آید به اختصار پاسخ می‌دهیم.
منادا چیست؟
به کلمه‌ای که بعد از حرف ندا بیاید منادا می‌گویند. در زبان عربی از این ترکیب برای مورد خطاب قرار دادن استفاده می‌شود که عموما یا با فعل امر همراه می‌شود یا نیت استفهامی دارد.
منادا به چند دسته تقسیم‌بندی می‌شود؟
منادا سه دسته مفرد، منادای مضاف و منادای شبه مضاف دارد. دسته منادای مفرد به پنج دسته اسم علم، منادای نکره مقصوده، منادای نکره غیر مقصوده، منادای مبنی معرفه و منادای نکره مقصوده موصوفه تقسیم می‌شود.
منادا قرار گرفتن اسم معرفه به «ال» چگونه است؟
حرف ندا هیچ وقت به اسمی که الف و لام معرفه دارد نمی‌چسبد. در نتیجه باید میان حرف ندا و این اسم‌ها از واژه «أیُّها» برای مذکر و «أیَّتُها» برای مونث استفاده کرد. در این ترکیب، أی و أیه منادا واقع می‌شوند و کلمه بعد از آنها معطوف به منادا هستند.
تمرین‌های مربوط به ندا و منادا
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «ندا و منادا در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. آزمون اول شامل ۶ سوال است. پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. همچنین، تمرین دوم شامل ۵ سوال تشریحی است که می‌توانید بعد از پاسخ دادن به سوالات، جواب صحیح را بعد از زدن گزینه (+ جواب) ببینید.
تمرین اول
۱. کدام گزینه عبارت رو به رو را کامل می‌کند. «یا ….. وکالات الأنباء أنصتوا لکلمه السیِّد الرئیس.»
مراسلین
مراسلو
مراسلون
مراسلی
۲. اعراب کلمه سید در عبارت «یا سیِّدی» کدام است؟
محلا مرفوع
تقدیرا منصوب
مجرور
تقدیرا مضموم
۳. کدام گزینه این عبارت را کامل می‌کند. «یا ….. الکبریاءِ و العظمه إغفر لنا ذنوبنا»
ذی
ذا
ذو
ذوی
۴.منادا در جمله «یا مجاهدون سدَّد اللهُ خطاکم.» کدام است؟
نکره غیر مقصوده
علم
نکره مقصوده
نکره موصوفه
۵.کدام گزینه منادای شبه مضاعف است؟
یا سمیعَ الدُعا
یا معلمی المدرسه
یا عالماً بکل سِّر
یا تلمیذاً نشیطاً
۶. نوع منادا در این جمله کدام است؟ «یا شَعبِ الطَیِّب اُنصروا الحق.»
علم
نکره مقصوده
مضاف
نکره موصوفه
تمرین دوم
جای خالی را پر کنید.
سوال ۱: یا محمد …… هذه الفاکهه. (فعل از ریشه غ س ل)
سوال ۲: یا زینبُ فی أیِّ جامعه ………؟ (فعل از ریشه د ر س)
سوال ۳: یا محمدُ، بمَ …… فی مکَّه؟ (فعل مخاطب از ریشه ش ع ر)
سوال ۴: یا فاطمه …… السمک و الدجاج. (فعل از ریشه ف ض ل)
سوال ۵: یا محمد ……. الدواء. (فعل نهی از تناول)
جمع‌بندی
در این مبحث یاد گرفتیم که در زبان عربی برای مورد خطاب قرار دادن آدم‌ها باید از اصول و قواعد خاصی پیروی کرد. این اصول همان قواعدی است که به آن ندا و منادا می‌گویند. در قرآن نیز از این اسلوب برای بیان احکام الهی استفاده شده‌است. برای ساختن ترکیب ندا و منادا عموما از حرف «یا» استفاده می‌شود. اما در این مطلب فهمیدیم که علاوه بر آن می‌توان از «هیا» و «أ» نیز استفاده کرد. منادا قرار گرفتن اسم‌های علم و اسم‌های جمع و ترکیب‌های اضافی هر یک قواعد مخصوص به خود را دارند که در این نوشته همه آنها را بررسی کردیم.
