حتما برایتان پیش آمده که درگیر مشکلی غیرتکراری شده باشید و راهی برای حل آن نیابید. اگر بیشتر اوقات برای رفع مشکل به بن‌بست خورده‌اید احتمالا باید مهارت حل مسئله را در خود پرورش دهید. با «مهارت حل مسئله» (Problem Solving Skills) مشکلات موجود در کار و زندگی با سریع‌ترین و اثربخش‌ترین روش‌ها رفع می‌شوند. داشتن این مهارت کمک می‌کند که از چالش‌های مختلف نترسید و پس از ریشه‌یابی آن‌ها راهی مناسب برای برطرف کردنشان بیابید. توانایی حل مسئله در دسته مهارت‌های نرم جای دارد و در این مطلب به آموزش این مهارت در زندگی و کار و همچنین برای دانش‌آموزان، کودکان، خانواده و… می‌پردازیم.
مهارت حل مسئله چیست؟
«مسئله» (Problem) سؤالی است که باید به آن پاسخ داده شود و «مهارت حل مسئله» (Problem Solving Skills) توانایی یافتن بهترین پاسخ است. در واقع اگر کسی بتواند مشکلات را شناسایی کند و به تحلیل راه‌حل‌های موجود و در نهایت پیاده‌سازی بهترین راهکار بپردازد به این مهارت تسلط یافته است. چنین شخصی همچنین می‌تواند در فعالیت‌های مستقل و گروهی موفق عمل کند و قبل از وقوع بسیاری از مشکلات آن‌ها را پیش‌بینی و رفع کند.
با توجه به انبوه دغدغه‌های امروزی اگر کسی این مهارت‌ها را نداشته باشد نمی‌تواند در زندگی، روابط و همچنین محیط کار خود انسان موفقی باشد. در اینجا چند مثال از مهارت حل مسئله در محیط کار را با هم مرور می‌کنیم:
- بررسی الگوها برای بررسی علت کاهش درآمد سازمان در سه‌ماهه اخیر
- آزمودن کانال بازاریابی جدید برای ثبت‌نام بیشتر کاربران در سایت
- استفاده از انواع محتوای بارش فکری و اشتراک‌گذاری آن با مشتریان بالقوه
- سنجیدن درخواست‌های اقدام (call to actions) و انتخاب بهترین نوع برای افزایش میزان فروش
- پیاده‌سازی روش‌های کاری جدید برای خودکار شدن فعالیت‌های گروهی و افزایش بهره‌وری
اهمیت مهارت حل مسئله
حل مسئله از جمله مهارت‌های نرمی است که وجود آن در تمامی کارمندان ضروری و مهم است. سازمان‌ها نیروهایی را استخدام می‌کنند که توانایی حل مشکلات سازمان را داشته باشند. واقعیت این است که این سازمان‌ها همواره درگیر مشکلاتی حل نشده هستند و به دنبال کسی می‌گردند که مسائل اصلی شرکتشان را به آن‌ها نشان دهد. کسی که چنین مهارتی داشته باشد بیشترین ارزش‌آفرینی را برای گروه خود ایجاد می‌کند.
به طور مثال کارمندی که نحوه حل مسئله را در خود پرورانده است می‌داند نیاز اصلی مشتریان بالقوه چیست و با ساده‌سازی روند خدمت‌رسانی به این افراد، منافع سازمان را افزایش می‌دهد.
نکته مهم دیگر این است که اگر کسی این مهارت را داشته باشد به طور حتم انسان خلاقی است. زیرا رفع بسیاری از مشکلات نیاز به راه‌های خلاقانه دارد و با روش‌های متداول حل نمی‌شوند.
همچنین افرادی با این توانایی معمولا زمان را بهتر مدیریت می‌کنند زیرا تمرکزشان روی حل مسئله در کوتاه‌ترین زمان ممکن است و در بسیاری از مواقع به جای استفاده از روش‌های سنتی، با روش‌های دیجیتال به حل مشکلات می‌پردازند.
همچنین در ریسمونک بخوانید:
بازگشایی منطقه ای دانشگاه‌های علوم پزشکی
مهارت حل مسئله چه کمکی به ما می کند ؟
تمامی انسان‌ها در طول زندگی با مشکلاتی روبه‌رو می‌شوند و حتی اگر راه‌حل را ندانند می‌توانند ریشه مشکل را شناسایی کنند. سپس با کمک منطق خود به دنبال روشی برای حل مسئله می‌گردند. داشتن مهارت حل مسئله می‌تواند روند رفع مشکل را تسریع کند. افرادی که این مهارت را در خودشان پرورش می‌دهند در کار و زندگی به موفقیت‌های زیادی می‌رسند زیرا از مواجهه با چالش‌ها ترسی ندارند و از زاویه‌های مختلف به آن چالش نگاه می‌کنند تا در نهایت راه‌حل درست را بیابند.
در مقابل، افرادی که این مهارت را ندارند با اولین مشکل در زندگی عقب می‌نشینند و هرگز پیشرفتی نمی‌کنند. مسیر رسیدن به اهداف پر از پیچ و خم و مشکلات مختلف است و اگر کسی بخواهد به این هدف‌ها برسد نباید از مواجه شدن با مشکلات بترسد. بلکه باید با نگاهی همه‌جانبه و استفاده از منابع موجود آن مشکلات را حل کند.
روش های افزایش مهارت حل مسئله
برای این‌که مهارت حل مسئله را در خود پرورش دهید خوب است این ۹ راهکار را در کنار روش‌های دیگر به کار بگیرید.
- دانش فنی‌تان را در زمینه کاری خود افزایش دهید: در هر صنعتی که مشغول به کار هستید سعی کنید اطلاعاتتان را در آن زمینه افزایش دهید. این کار باعث می‌شود در حوزه کاری خود آگاهی کافی داشته باشید و در مواجهه با چالش‌های مرتبط با آن ذهنتان باز باشد.
- از فرصت‌ها برای حل مسائل استفاده کنید: اگر برای گروه‌های دیگر مشکلی به وجود می‌آید تلاش کنید با آن‌ها همراه شوید و به دنبال راه‌حل بگردید. این کار باعث می‌شود با مشکلات متنوعی آشنا شوید. به‌طور حتم هرچه بیشتر به چالش کشیده شوید بیشتر مهارت‌هایتان را تقویت می‌کنید.
- تمرین حل مسئله انجام دهید: برای این‌که شیوه‌های مختلف حل مسئله را بیازمایید می‌توانید خودتان مشکلات فرضی بسازید و برای آن‌ها راه‌حل ارائه دهید. ایجاد سناریوهای مختلف و نگاهی چندجانبه به مشکلات کمک زیادی به پیشرفتتان خواهد کرد.
- ببینید دیگران چطور مشکلات را حل می کنند: ممکن است همکارانی داشته باشید که تسلط زیادی بر حل مسائل داشته باشند. در صورت امکان روش آن‌ها را بررسی کنید و سؤال‌هایتان را بپرسید. این کار نیز به شما در پرورش این مهارت کمک خواهد کرد.
- توانایی شناسایی مشکلات را افزایش دهید: حل مسئله فقط به یافتن راه‌حل محدود نمی‌شود. باید برای پرورش این مهارت در خود روی راهکارهایی تمرکز کنید که به نظر بی‌فایده می‌آیند اما شما اطمینان دارید که کاربردی هستند. برای موفقیت در این امر باید تمرین کنید که همواره سؤالات درستی بپرسید و در مورد موضوعات مختلف کنجکاو باشید. به‌طور مثال مدام از خودتان بپرسید که چه چیزی را می‌توانید بهبود دهید؟ اگر منابع بیشتری داشتید در مقابله با این مشکل چه رفتاری می‌کردید؟ اگر منابع کمتر از این بودند چطور؟ دائم خودتان و دنیای اطرافتان را به چالش بکشید.
- تفکر دیجیتالی داشته باشید: تفکر دیجیتالی یعنی به این بیندیشید که چطور می‌توانید از فناوری دیجیتال برای اختراع مجدد فرایندهای تجاری و ارزش‌های کسب و کار استفاده کنید. این روش اندیشیدن کمک می‌کند در حل مسائل خلاقیت بیشتری داشته باشید و با کمک تکنولوژی‌های روز، سرعت رفع مشکلات را بالا ببرید. برخی از کارمندان استفاده از تکنولوژی روز را نمی‌پذیرند و به روش‌های سنتی و قدیمی خود پایبند هستند.
این نقطه ضعف بزرگی است زیرا در دنیای امروزی بیشتر فعالیت‌ها دیجیتالی شده‌اند و این مقاومت به ضرر افراد و شرکت‌ها خواهد بود. در مقابل، کسی که بتواند روش‌های دیجیتال را جایگزین شیوه‌های سنتی کند فرد بسیار ارزشمندی برای آن سازمان به شمار می‌آید.
- روحیه همکاری را در خود پرورش دهید: مشکلات در یک محیط ایزوله حل نمی‌شود. برای این‌که مهارت حل مشکلات را بهتر بیاموزید لازم است از روحیه همکاری خودتان استفاده کنید تا با کمک بقیه افراد از زاویه‌های مختلف به مسائل نگاه کنید، افکار متعصبانه نداشته باشید و راه‌حل‌های جایگزین را نیز مد نظر قرار دهید. برای این کار خوب است نظر بقیه را درباره ریشه مشکلات و روش از بین بردن آن بپرسید. در نهایت راه‌حلی را انتخاب کنید که تا حد امکان برای همه افراد سازمان سودآور باشد.
- با شرایط جدید همسو شوید: برای این‌که مهارت حل کردن مسائل را به خوبی یادبگیرید لازم است از منطقه امنی که دارید خارج شوید و روندی همیشگی در پیش نگیرید. اگر این روحیه را در خود تقویت کنید در برابر مشکلات و تغییرات مختلف سازمان مقاومت نمی‌کنید و با یافتن راه‌حل‌های گوناگون خودتان را با شرایط جدید تنظیم می‌کنید.
- خود را به چالش بکشید: در مواقعی که در سازمان مشکلی به وجود می‌آید و این مشکل برای شما جدید است حتما از مدیر یا همکارتان بخواهید که اجازه دهد به آن موضوع ورود کنید و با این کار خود را به چالش بکشید. با توجه به این‌که راه‌حل را نمی‌دانید این چالش به شما در یافتن بهترین روش حل مسئله کمک خواهد کرد.
مراحل حل مسئله
برای این‌که بتوانید مسائل را به خوبی حل کنید لازم است در مواجهه با تمامی مشکلات، مراحل زیر را به ترتیب طی کنید.
تحلیل عوامل تاثیرگذار
برای حل مسئله ابتدا باید دریابید که عامل اصلی ایجاد آن چه بوده است. برای این کار باید داده‌ها موجود را جمع‌آوری و ارزیابی کنید. در صورت امکان اطلاعات مفید را کنار بگذارید و بخشی که مشکل در آن رخ داده را مشخص کنید. به این منظور بهتر است از مهارت‌های زیر بهره ببرید:
- جمع‌آوری داده‌ها
- تحلیل داده‌ها
- یافتن وقایع
- تحلیل تاریخی
ایجاد روش های جایگزین
وقتی ریشه مشکل را پیدا کردید وقت آن است که به کمک بارش فکری برای حل مسئله راهی پیدا کنید. گاهی اوقات بهتر است از دیگران هم کمک بگیرید. زیرا هرکسی زاویه دید مخصوص خودش را دارد و حضور بقیه افراد گروه کمک می‌کند که به جای یک استراتژی، چند استراتژی داشته باشید. به این ترتیب در حین پیاده‌سازی روش انتخابی میزان ریسک را پایین می‌آورید و اگر راه اول جواب نداد از روش‌های جایگزین استفاده می‌کنید. برای این مرحله از مهارت حل مسئله لازم است مهارت‌های زیر را در خود پرورش دهید:
- بارش فکری
- تفکر خلاق
- حدس و گمان
- پیش‌بینی
- طراحی پروژه
- برنامه‌ریزی پروژه
ارزیابی راهحلها
بسته به مسئله‌ای که در سازمان به وجود می‌آید ممکن است، مدیر، سرگروه یا اعضای تیم برای حل آن تصمیم بگیرند. فرقی نمی‌کند که تصمصم‌گیرنده چه کسی است. در هر صورت باید قبل از تصمیم‌گیری، هزینه‌های بالقوه، منابع مورد نیاز و منابع احتمالی را ارزیابی کند و روش موفقیت‌آمیزی را برای حل مشکل پیاده‌سازی کند. برای این‌که این گام به بهترین نحو پیش برود استفاده از مهارت‌های زیر الزامی است:
- تجزیه و تحلیل
- بحث و گفتگو
- یافتن روابط میان اطلاعات موجود
- کار گروهی
- سنجش راهحلها
- اولویت بندی
پیاده سازی طرح
پس از آن‌که روش حل مسئله را انتخاب کردید وقت اجرای آن فرا می‌رسد. اجرای این طرح باید قابل ارزیابی باشد و بتوان به سرعت تشخیص داد که آیا این طرح مناسب است یا خیر. همچنین در این مرحله باید به سایر افراد سازمان درباره روش جدید و تغییراتی که در استاندارهای گذشته ایجاد شده توضیح داده شود. در این مرحله از حل مسئله خوب است که از مهارت‌های زیر استفاده کنید:
- مدیریت پروژه
- پیاده‌سازی پروژه
- همکاری
- مدیریت زمان
- توسعه معیارها
ارزیابی میزان اثربخشی راه حل
وقتی راه‌حل را پیاده‌سازی کردید وقت آن است که میزان اثربخشی آن را خیلی سریع ارزیابی کنید. به این ترتیب در کمترین زمان درمی‌یابید که آیا روش انتخابی مناسب بوده یا باید در آن تغییری ایجاد شود. برای این کار به مهارت‌ها و اطلاعات زیر نیاز دارید:
- ارتباط موثر
- تحلیل داده‌ها
- نظرسنجی
- بازخورد مشتری
- پیگیری
- عیب‌یابی
مهارت حل مسئله در زندگی
انسان از دوران کودکی تا کهن‌سالی با هزاران هزار مسئله مواجه می‌شود و برای رفع تمامی این مسائل نیاز دارد که خود را به مهارت‌هایی مجهز کند. برخی از مهم‌ترین مهارت‌هایی که برای موفقیت در زندگی و رفع چالش‌های آن نیاز دارد موارد زیر هستند.
۱. مهارت نه گفتن
بخش اعظمی از مشکلات انسان زمانی به وجود می‌آید که نمی‌تواند در برابر درخواست دیگران پاسخ منفی بدهد. این در حالی است که پیامدهای پذیرش این درخواست‌ها در برخی مواقع منفی و مخرب است و فرد را درگیر مسائل بسیار پیچیده‌ای می‌کند.
۲. مهارت تصمیم‌گیری
افرادی که این مهارت را در خود پرورش نمی‌دهند اغلب بی‌اعتمادبه‌نفس و منزوی هستند و ترجیح می‌دهند هرگز در شرایط انتخاب میان گزینه‌های موجود قرار نگیرند. از این رو توانایی حل مسائل را پیدا نمی‌کنند و برای رفع مشکلاتشان دائم از دیگران کمک می‌گیرند.
۳. مهارت خودآگاهی
این مهارت می‌تواند به انسان در شناخت توانایی‌ها و نقاط قوت و ضعف او کمک کند. وقتی کسی احساسات و رفتارهایش را به خوبی می‌شناسد می‌تواند برای بهبود و توسعه شخصیت خود گام بردارد و در مواجهه با مسائل مختلف با درک کافی از نقاط ضعفی که دارد برای رفع آن مشکلات تلاش کند.
۴. مهارت فردی
اگر پتانسیل خود را بشناسید و بدانید که در کدام زمینه عملکرد خوبی دارید می‌توانید مهارت حل مسئله را در خود پرورش دهید و به موفقیت برسید.
۵٫ بارش فکری
وقتی با موضوعی روبه‌رو می‌شوید در لحظه پاسخ‌های زیادی در ذهنتان شکل می‌گیرد. مهارت بارش فکری یا طوفان ذهنی به این صورت است که تمامی این پاسخ‌ها را کنار هم قرار می‌دهید و با قدرت تحلیلتان بهترین گزینه را انتخاب کنید.
۶٫ مهارت تفکر خلاق
داشتن این مهارت باعث می‌شود که برای حل مسئله روش‌هایی جدید و غیرتکراری در پیش بگیرید. در این روش از زوایای مختلف به ایده‌های جدید می‌نگرید و از میان آن‌ها ایده‌ای را انتخاب می‌کنید که مناسب‌تر از بقیه به نظر می‌رسد.
۷. مدیریت زمان
افرادی که نمی‌توانند زمان را مدیریت کنند در حل مسائل خود نیز ضعف دارند. مهارت مدیریت زمان باعث می‌شود که فرد فرصت را هدر ندهد و برای موضوعات کم اهمیت بیش از حد وقت صرف نکند. در مقابل برای موضوعات مهم وقت بیشتری بگذارد و خیلی زود مشکلات را رفع کند.
۸. مهارت کنترل احساسات
یکی از بزرگ‌ترین اشتباهات در مقابله با مشکلات عدم کنترل احساسات است. بسیاری از افراد به‌جای پرداختن به اصل ماجرا، حواشی آن را دنبال می‌کنند و فرصت رفع مشکل را از دست می‌دهند. از این رو مسئله‌ای ساده به‌مرور تبدیل به معضلی پیچیده می‌شود.
مهارت حل مسئله در کسب و کار
برخی از مهارت‌های نرم مانند ایجاد روابط مؤثر، تفکر انتقادی و مهارت تصمیم‌گیری برای موفقیت یک سازمان ضروری هستند. حل مسئله هم از جمله این مهارت‌ها و نقطه قوتی بسیار مهم در هر سازمان است که کمک می‌کند آن سازمان در برابر سختی‌ها، اتفاقات غیرمنتظره و مشکلات پیچیده استقامت کند. بهتر است که تمامی افراد سازمان و به‌خصوص مدیر شرکت به این مهارت تسلط کافی داشته باشند. مهارت حل مسئله جنبه‌های مختلفی دارد و می‌توان آن را مجموعه‌ای از مهارت‌ها در قالب یک اسم دانست. در اینجا به ۸ مهارت زیرشاخه حل مسئله اشاره می‌کنیم.
۱. روشن‌فکری
روشن‌فکری ارتباط تنگاتنگی با مهارت حل مسئله دارد. مدیران روشن‌فکر همواه عملکرد موفق‌تری در مقایسه با دیگر مدیران دارند. ما انسان‌ها معمولا ترجیح می‌دهیم در مواجهه با مشکلات یک مقصر پیدا کنیم و از آن مسئله عبور کنیم. اما افرادی که توانایی حل مسئله را دارند همه چیز و همه‌جا را برای یافتن راه‌حل جستجو می‌کنند. مدیران روشن فکر معمولا نمی‌پرسند «چه کسی» بلکه می‌پرسند «چرا». در واقع آن‌ها به دنبال مقصر نیستند بلکه تلاش می‌کنند مشکل را از ریشه حل کنند تا چندی بعد دوباره با آن مواجه نشوند.
۲٫ گوش دادن فعال
یکی از مهارت‌هایی که در سازمان‌ها کمتر به آن توجه می‌شود گوش دادن فعالانه است. در واقع همه منتظرند حرف طرف مقابل تمام شود و خودشان حرف بزنند. به همین علت نمی‌توانند درکی از صحبت‌های یکدیگر داشته باشند و مشکلات از همین نقطه شروع می‌شود.
مدیرانی که به صحبت‌های کارمندان با دقت گوش می‌دهند از دل همین گفتگوها ریشه مشکلات و همچنین راه‌حل‌های ممکن را می‌یابند.
۳. تجزیه و تحلیل
کسی که توانایی تجزیه و تحلیل داشته باشد به شدت برای سازمان خود مفید خواهد بود. مهارت تحلیل، روشن می‌کند که چه چیزی یک نفر را در مواجهه با مسائل متوقف می‌کند. واقعیت این است که بروز مشکلات اجتناب‌ناپذیر است و باید به جای حذف کلی آن‌ها روش‌های یافتن ریشه‌های این مشکلات و طریقه حل آن‌ها را آموخت. تجزیه و تحلیل موضوعات مختلف باعث می‌شود افراد در هنگام بروز اتفاقات پیچیده راه‌حل‌های خلاقانه‌اتی بیابند. در حالی که اگر این مهارت را نداشته باشند مسیر رسیدن به پاسخ و رفع مشکل پیچیده و سخت می‌شود.
۴. خلاقیت
داشتن ذهنی خلاق برای حل مسائل اهمیت زیادی دارد. همه مشکلات شبیه هم نیستند و بیشترشان جدید هستند. همین امر سازمان را غافلگیر می‌کند. برای حل این نوع مسائل نمی‌توان از روش‌های قدیمی و تکراری استفاده کرد و باید روشی خلاقانه پیش گرفت. توجه داشته باشید که بعضی از مشکلات بسیار ساده هستند و نباید برای حل آن‌ها از راهکارهای خلاقانه پیچیده استفاده کرد. مهارت‌هایی که در اینجا ذکر می‌کنیم باید در راستای هموارکردن مسیر سازمان باشند نه این‌که خودشان سد راه آن شوند.
۵٫ تحقیق
تحقیق به شما کمک می‌کند که در مورد موضوعات روزانه عمیق‌تر شوید و در میان جستجوهای خود به دنبال «چرایی» بروز مشکلات و راه‌حل آن‌ها باشید. مهارت تحقیق به افراد سازمان در یافتن ریشه مشکلات کمک می‌کند. به طور مثال ممکن است تاریخ تحویل پروژه رسیده باشد اما هنوز فرایند آن به اتمام نرسیده باشد. این یک مشکل است و در تحقیقات مشخص می‌شود که علت این تأخیر عدم توانایی کارمندان در انجام پروژه نبوده است و مشکل اصلی اینجاست که افراد حاضر در این عملیات با یکدیگر تعامل درستی شکل نداده‌اند و برخی از آن‌ها از روند کار بی‌اطلاع بودند.
۶. برقراری ارتباط
برقراری ارتباط با راه‌حل به اندازه خود آن راه‌حل اهمیت دارد. اگر یکی از اعضای سازمان بتواند مسیر حل مشکلی را بیابد باید بتواند آن را با اعضای دیگر سازمان در میان بگذارد و از بازخوردهای منفی آن‌ها برای بهبود روش حل خود استفاده کند. همچنین باید در هنگام بیان مسئله از پیچیدگی‌های کلامی بکاهد و جزئیات طرح پیشنهادی را توضیح دهد.
۷. قابل اعتماد بودن
برای این‌که یک سازمان در حل مسائل مختلف موفق عمل کند باید اعضای آن معتمد و دلسوز باشند. برخی افراد فقط ادعا می‌کنند که قهرمان هستند و می‌توانند مشکلات زیادی را حل کنند اما وقتی مسئله را با آن‌ها مطرح می‌کنید عملکرد خاصی نمی‌بینید. افرادی معتمد هستند که هنگام بروز مشکلات آن‌ها را شناسایی و ریشه‌یابی کنند، از جنبه‌های مختلف آن را بررسی مکنند و در نهایت با کمک انواع مهارت‌های ریز و درشت راه‌حلی خلاقانه ارائه دهند.
۸. کار گروهی
در بسیاری از مواقع، حتی اگر مشکلی شخصی یا سازمانی باشد برای این‌که ریشه‌کن شود نیاز به کار گروهی دارد. کسانی که مهارت حل مسئله دارند به مهارت‌های مرتبط با کارگروهی نیز مسلط هستند. به طور مثال این افراد روشن‌فکر هستند و به صحبت هم‌گروهی‌ها فعالانه گوش می‌دهند. همچنین به افراد تیمشان انگیزه می‌دهند و در هر فرایندی بازخوردهای مختلفی ردوبدل می‌کنند.
نوشتن توانایی حل مسئله در رزومه
یکی از سؤالات متداولی که در مصاحبه‌های شغلی مطرح می‌شود این است که افراد در مواجهه با بحران‌ها چه عکس‌العملی نشان می‌دهند. این سؤال دقیقا برای سنجش توانایی حل مسئله متقاضی آن شغل پرسیده می‌شود. اگر شما نیز در چنین موقعیتی قرار گرفتید با کمک مراحل حل مسئله که در بالا به آن اشاره کردیم موضوع مطرح شده را بررسی کنید و در میان راه‌حل‌های مختلفی که به ذهنتان خطور می‌کند بهترین و خلاقانه‌ترین پاسخ را ارائه دهید. شما همچنین می‌توانید در رزومه شغلی خود به داشتن این مهارت اشاره کنید تا کارفرمایان از این توانایی شما آگاه شوند.
مهارت حل مسئله در کودکان
مهارت حل مسئله از دوران کودکی در ذهن انسان شکل می‌گیرد. کودکان تجربه‌ای از گذشته ندارند و از عواقب تصمیم‌هایشان بی‌خبرند. بنابراین هر انتخابی می‌تواند برای آن‌ها پر از ریسک باشد. اگر ما به کودکان در عین مراقبت از آن‌ها، جرئت کافی برای حل مسائل را بدهیم، کودکان نیز به مرور به این قابلیت می‌رسند که از روش‌های منطقی و خلاقانه برای رفع مشکلات خود استفاده کنند.
آموزش مهارت حل مسئله به کودکان
کودکان هرروز با مشکلات و چالش‌های مختلفی روبه‌رو می‌شوند که اغلب جدید هستند و ممکن است آن‌ها را دچار سردرگمی کنند. در اینجا سه استراتژی وجود دارد و شما می‌توانید با کمک آن‌ها به کودکان بیاموزید مسائل روزانه خود را حل کنند.
- ارائه الگویی موثر برای حل مسائل: وقتی خودتان با مشکلی مواجه می‌شوید در مقابل کودک، افکارتان را بیان کنید و با در نظر گرفتن انواع راه‌های موجود بهترین روش را برای رفع مشکل خود انتخاب کنید. این کار شما یک مدل ذهنی در کودک می‌سازد و به این ترتیب او نیز در آینده و در مواجهه با مشکلات مشابه، از این طریق برای رفع آن‌ها اقدام می‌کند.
- از کودک خود نظرخواهی کنید: وقتی با مشکلی روبه‌رو می‌شوید کودک را صدا کنید و پس از شرح موضوع نظر او را برای حل مشکل بپرسید. این کار باعث می‌شود او دریابد که می‌توان اشتباه کرد یا با چالش‌هایی روبه‌رو شد. همچنین با این کار به شما او نیز فرصت پرورش مهارت حل مسئله را در خود خواهد داشت.
- پاسخ را نگویید: با این‌که دشوار است اما اجازه دهید کودک خودش به پاسخ برسد، اشتباه کند و از اشتباهات خود درس بگیرد. اگر از همان ابتدا مسائل کودک را حل کنید او هرگز به این مهارت نمی‌رسد.
مهارت حل مسئله در نوجوانان
در فاصله بین کودکی تا جوانی انسان به مرحله نوجوانی می‌رسد و بیشترین مهارت‌های شخصیتی را در همین دوران می‌آموزد. یکی از این مهارت‌ها توانایی حل مسئله است. مسائلی که نوجوانان در این سن با آن‌ها مواجه هستند با مشکلات دوران کودکی فرق دارد و پیچیده‌تر است. از این‌رو این افراد نیاز دارند که چنین مهارتی را یاد بگیرند و در موقعیت‌های مختلف از آن استفاده کنند.
نوجوانان ترجیح می‌دهند احساس استقلال کنند به همین علت برای رفع مشکلات خود از کسی کمک نمی‌گیرند. همین امر معمولا آن‌ها را با چالش‌های مختلفی روبه‌رو می‌کند که اگر مهارت کافی داشته باشند از پس تمام مشکلات برمی‌آیند. برخی از فواید ایجاد مهارت حل مسئله در نوجوانان عبارت‌اند از:
- سردرگم نمی‌شوند.
- مستقل می‌شوند.
- به اهداف دشوار دست پیدا می‌کنند.
- مستقل از دیگران برای خود تصمیم می‌گیرند.
مشکلات در ابتدا بزرگ به نظر می‌رسند و نوجوانان را می‌ترسانند اما اگر مهارت حل مسئله را یاد بگیرند آن‌ها را به بخش‌های کوچک‌تری تقسیم می‌کنند. با حل مشکلات کوچک در نهایت مسئله اصلی را حل خواهند کرد.
مهارت حل مسئله در دانش آموزان
در اینجا به زبانی ساده مراحل حل مسئله برای دانش‌آموزان را ارائه می‌دهیم. اگر محصل هستید و برای حل مسائل مختلف دچار سردرگمی شدید می‌توانید این مراحل را یکی‌یکی انجام دهید. در نهایت خواهید دید که مشکل شما به‌طور کامل رفع شده است.
دانش‌آموزانی که می‌خواهند در حل مشکلاتشان توانایی لازم را داشته باشند باید مطالعه و تحقیق را بخشی از فعالیت‌های روزانه خود قرار دهند. فرصت تجربه کردن تمامی موقعیت‌ها نیست پس باید با تحقیق کافی هر موضوعی را از جنبه‌های مختلف دید. در این نوع مطالعه شخص با دیدگاه افراد دیگر آشنا می‌شود و در موقعیت‌های مشابه از این راهکارها برای حل مسائل خود استفاده می‌کند. همچنین علاوه بر افزایش مهارت حل مسئله تفکر انتقادی را نیز در خود می‌پروراند و هر عقیده‌ای را بدون تحقیق نمی‌پذیرد.
شما به عنوان دانش‌آموز در مواجهه با مسائل مختلف ابتدا باید مشکل را برای خودتان تعریف کنید. یعنی در یک جمله بگویید که مشکل چیست. سپس تمامی راه‌حل‌های موجود را به زبان آورید. اهمیتی به درست یا غلط بودن راهحلها ندهید چون در این مرحله فقط باید ذهنتان را خالی کنید. سپس از میان این گزینه‌ها، بهترین مورد را انتخاب کنید. برای این‌که مطمئن شوید که انتخاب خوبی کردید حتما آن را بسنجید. نتیجه این سنجش نشان می‌دهد که انتخاب مناسبی داشتید یا خیر.
تنها مرحله سخت حل مسئله قسمتی است که باید از میان راه‌حل‌های مختلف بهترین گزینه را انتخاب کنید. برای این‌که موفق شوید ما در اینجا ۳ راهکار به شما می‌دهیم:
- مشکلات گذشته را مرور کنید: وقتی با یک مشکل مواجه می‌شوید ابتدا از خود سؤال کنید که این مسئله جدید است یا قبلا هم آن را تجربه کرده‌اید. معمولا شما دانش‌آموزان مشکلات تکراری زیادی دارید. در این مواقع می‌توانید به یاد بیاورید که دفعات قبلی چطور مشکل را رفع کرده‌اید و این بار نیز همان کار را تکرار کنید.
- انواع روش ها را بنویسید: درست است که می‌شود از دیگران برای رفع مشکل کمک گرفت. اما اگر می‌خواهید مهارت حل مسئله را در خود پرورش دهید و هر بار درگیر مشکلات تکراری نشوید بهتر است راه‌حل‌های موجود را یادداشت کنید. وقتی افکارتان را روی کاغذ می‌آورید نتایج بهتری می‌گیرید. همچنین این کار باعث می‌شود راه‌حل نهایی را به ذهن بسپرید و در آینده کمتر درگیر مسائل تکراری شوید.
- قبل از معلم از ۳ نفر دیگر بپرسید: گاهی مشکلات تکراری نیستند و حتی وقتی روی کاغذ می‌آیند باز هم نمی‌توان حلشان کرد. در این مواقع فورا به سراغ معلم نروید. بلکه از ۳ همکلاسی سؤال کنید. در صورتی که آن ۳ نفر هم نتوانستند به پاسخ مناسبی برسند از معلم سؤال کنید. این کار باعث می‌شود کمتر متکی به معلم باشید و قدرت حل مسئله را در خود افزایش دهید.
آموختن مهارت حل مسئله به فرزندان توسط والدین
توانایی حل مسئله در فرزندان بسیار ارزشمند است. کسانی که در این زمینه به مهارت می‌رسند در مقایسه با بقیه هم‌سن‌هایشان در درس و زندگی موفق‌تر هستند. در این بخش ما ۵ تمرین کاربردی برای افزایش مهارت حل مسئله ارائه می‌کنیم. انجام این تمرین‌ها باعث می‌شود فرزندان علاوه بر موفقیت در مدرسه، در محیط کاری آینده و روابط خود نیز موفق عمل کنند.
۱. بارش فکری
یکی از بزرگ‌ترین ترس‌های فرزند شما این است که توسط دیگران قضاوت شود. برای این‌که مهارت حل مسئله در او تقویت شود باید بتواند بارش فکری داشته باشد و در محیطی امن هرآنچه برای حل یک مشکل در ذهن دارد بیان کند. ممکن است در چند موقعیت اول تمامی راهحلها پوچ و ناکارآمد باشد اما در او حس اعتمادبه‌نفس ایجاد می‌کند و به تدریج با تحقیق و تجربه روش‌های بهتری را برای رفع مشکلات مختلف ارائه می‌دهد.
۲. یادگیری روش های تصمیم گیری
راه دیگری که مهارت حل مسئله را در فرزندان تقویت می‌کند این است که انواع روش‌های تصمیم‌گیری را بیاموزند. استفاده از تکنیک‌های تصمیم‌گیری باعث می‌شود مزایا و معایب یک راه‌حل مشخص شود. از این‌رو قبل از این‌که راه‌حل را اجرا کنند می‌دانند که نتیجه رضایت‌بخش خواهد بود یا خیر. برای ایجاد مهارت‌های تصمیم‌گیری در فرزندان باید به آن‌ها حق انتخاب دهید. این انتخاب‌ها می‌توانند غذای مورد علاقه، لباس مهمانی، وسیله بازی و… باشند. به‌مرور زمان همین تصمیم‌گیری‌های کوچک در فرد اعتمادبه‌نفس ایجاد می‌کند تا بتواند تصمیم‌های بزرگ‌تری بگیرد و از قدرت تحلیل خود برای حل مشکلاتش استفاده کند.
۳. تاثیر پدر و مادر
الگوی اولیه رفتار فرزندان، والدین و معلمان هستند. در طول روز معمولا این الگوها با چالش‌هایی روبه‌رو هستند و هرکدام به روش خاصی مشکلاتشان را حل می‌کنند. این روش‌های حل مسئله در ذهن فرزند اثر می‌گذارد و به او یاد می‌دهد که در مواجهه با موقعیت‌های مشابه راهکارهای مشابه آنچه دیده به کار ببرد. برای این‌که مهارت حل مسئله در او افزایش یابد بهتر است والدین و معلمان هوشمندانه عمل کنند و برای هر مشکل به‌دور از تفکرات متعصبانه به دنبال راه حلی درست و منطقی باشند.
۴. تشویق مداوم
برخی والدین همواره سعی می‌کنند خودشان مشکلات فرزندان را رفع کنند. در حالی که باید به خود فرد فرصت بدهند و بدون دخالت مستقیم، از دور نظاره‌گر انتخاب‌های او باشند. تشویق فرزند و کمک به او در داشتن استقلال فکری باعث می‌شود خیلی زود مهارت حل مسئله را یاد بگیرد و در موقعیت‌های مختلف از آن برای رفع مشکلات خود استفاده کند.
مهارت حل مسئله در زندگی زناشویی
وقتی دو نفر با هم زندگی می‌کنند ممکن است با چالش‌هایی روبه‌رو شوند. به خاطر داشته باشید که مسائل زناشویی مانند مسائل ریاضی حل نمی‌شوند. زیرا هر مشکلی دارای راه‌حل‌های متعددی است و نمی‌توان یک پاسخ مشخص برای مشکلات اصلی آن‌ها ارائه داد. وقتی راه‌حلی را برای رفع مشکلی در نظر بگیرید در واقع فقط بخشی از آن مشکل را دیده‌اید و جوانب دیگر را نادیده گرفته‌اید. همچنین ممکن است استفاده از چنین روشی هرچند در ظاهر کارآمد، جواب معکوس بدهد.
مهارت حل مسئله و تعارض برای همسران
در روابط زناشویی بهترین روش حل مسئله در بیشتر اوقات تغییر برخی رفتارها و عادت‌های زن و مرد است. در غیر این صورت راهکارها فقط به صورت مقطعی اثر دارند و در درازمدت تاثیرشان را از دست می‌دهند. در این حالت باید زن یا مرد پس از ایجاد تغییر در رفتار خود به‌مرور میزان اثربخشی آن را بسنجد و اگر این روش کارآمد بود در مسیر بهبود آن باقی بمانند. در غیر این صورت به مابقی رفتارهایشان بیندیشند و در آن‌ها تغییر لازم را به وجود بیاوردند.
مهارت حل مسئله در خانواده
اگر بخواهیم خانواده را پدر، مادر و فرزندان تعریف کنیم می‌بینیم که تک‌تک این افراد در طول روز با مسائل مختلفی روبه‌رو می‌شوند و تلاش می‌کنند که با استفاده از تجربه‌ها و مهارت‌هایشان این مسائل را رفع کنند. مهارت حل مسئله در خانواده یعنی اعضای خانواده مانند افراد یک گروه با هم تلاش کنند که با رفع مشکلات، به یکدیگر برای رسیدن به اهدافشان یاری برسانند.
مهارت حل مسئله در برنامه نویسی
«استیو جابز» معتقد بود که همه باید برنامه‌نویسی را بیاموزند چون این کار افراد را به فکر فرو می‌برد. در واقع برنامه‌نویس‌ها همواره تلاش می‌کنند به روشی اثربخش مسائل پیش رو را حل کنند و این می‌تواند متدی درست و همیشگی برای رفع مشکلات در تمام زندگی باشد. در برنامه‌نویسی اگر یک راه جواب ندهد به معنای تمام شدن ماجرا نیست و شخص برنامه‌نویس به سراغ راه بعدی می‌رود. او آن‌قدر این کار را ادامه می‌دهد تا در نهایت بتواند برنامه مد نظر خود را بنویسد و مشکلش را حل کند.
داستان در مورد مهارت حل مسئله
برای این‌که مهارت حل مسئله را بهتر درک کنید چند داستان کوتاه از نحوه رفع مشکلات در موقعیت‌های گوناگون را شرح می‌دهیم.
- حل مسئله در دفتر حقوقی: یک دفتر حقوقی با توجه به نیاز خود وکیلی را استخدام کرد و هم‌زمان ۲۵ پرونده پزشکی را به او سپرد. از طرفی تک‌تک این پرونده‌ها نیاز به خلاصه‌نویسی داشتند و از طرف دیگر سه پرونده مهم در جریان بود که باید وکیل جدید به آن‌ها نیز رسیدگی می‌کرد. طبیعی است که در ساعات معمول انجام تمامی این کارها غیرممکن بود. اما وکیل برای حل این مشکل به مدیر دفتر پیشنهاد داد که به او مبلغی به عنوان اضافه‌کاری پرداخت کند و در عوض او در روزهای تعطیل هم به انجام امور بپردازد. استفاده از این روش باعث شد که او طی یک ماه تمامی پرونده‌ها را تکمیل کند و هیچ کار عقب‌مانده‌ای نداشته باشد.
- حل مسئله در مدرسه:معمولا در مدارس افرادی هستند که نیاز دارند قدرت خود را به رخ بقیه بکشند و به اصطلاح قلدری کنند. در این بین افراد ضعیف‌تر راهی جز اطاعت نمی‌یابند. در یک مدرسه وقتی فرد قلدر نمایشی از قدرت اجرا کرد یکی از بچه‌ها تصمیم گرفت با او مقابله کند اما می‌دانست که به‌تنهایی نمی‌تواند از پس همکلاسی قلدر بربیاید. بنابراین تصمیم گرفت تیم بسازد. با ساختن تیمی از افراد ضعیف یک مجموعه قوی ایجاد شد و دیگر کسی نتوانست برای آن‌ها قلدری کند. در واقع دانش‌آموز ضعیف‌تر از مهارت حل مسئله برای رفع مشکل استفاده کرد و منابع موجود را به صورت بهینه به کار گرفت.
- حل مسئله در خانواده: نوجوانی نمی‌توانست هزینه‌هایش را مدیریت کند و مدام از خانواده برای انواع نیازهایش پول می‌گرفت. والدین برای این‌که این مسئله را حل کنند به او قلکی هدیه کردند و توضیح دادند که برای خرید برخی از وسایل لازم است که از پس‌اندازش استفاده کند. آن‌ها مبلغی معقول در نظر گرفتند و به فرزندشان دادند. به این ترتیب هم نیاز فرزند را برطرف کردند و هم فرهنگ مدیریت مالی و پس‌انداز را به او آموختند.
این‌ها چند مثال ساده از میان انبوهی از مسائل روزمره است که با آن‌ها سروکار داریم. همان‌طور که دیدید، هر مسئله‌ای را باید با الگوی مناسب خودش حل کرد.
کتاب مهارت حل مسئله انگلیسی
علاوه بر دوره‌های آموزش مهارت حل مسئله و تمرین‌های روزانه، مطالعه کتاب‌های مرتبط با این موضوع نیز در تقویت این مهارت تاثیرگذار است. در ادامه به معرفی ۵ کتاب انگلیسی زبان برای افزایش این مهارت می‌پردازیم.
۱. کتاب Stop Guessing
این کتاب درباره متدهای حل مسئله صحبت نمی‌کند. بلکه ۹ گام برای حل مشکل اصلی و رفع آن به بهترین شیوه ارائه می‌دهد. این ۹ فعالیت یا رفتار عبارت‌اند از:
- دست از حدس زدن بردارید.
- مشکل را بو بکشید.
- نادانی خود را بپذیرید.
- بدانید که در حال رفع کدام مشکل هستید.
- اصول اولیه را جستجو کنید.
- به متخصصان تکیه نکنید.
- به راهکارهای ساده ایمان داشته باشید.
- تصمیم‌های واقع‌گرایانه بگیرید.
- در مسیر اهدافتان بمانید.
اگر به دنبال متدهای روشن نیستید و می‌خواهید هر مسئله‌ای را فارغ از جزئیاتش حل کنید این کتاب می‌تواند برایتان مفید باشد.
۲. کتاب Think Smarter
در این کتاب می‌آموزید که چطور با استفاده از تفکر انتقادی، مهارت حل مسئله و تصمیم‌گیری را توسعه دهید. مشکل اصلی در حل مسائل این است که ما معمولا برای بررسی آن‌ها با نگاهی نقادانه وقت کافی نمی‌گذاریم. در حالی که این شیوه تفکر باعث می‌شود مسئله برایمان روشن‌تر شود و نتایج مناسب‌تری برای رفع آن بیابیم. کتاب Think Smarter دارای ۳۴ فصل است و در فصل‌های ابتدایی مفهوم تفکر نقادانه، بهترین زمان استفاده از این طرز تفکر و علت حل مسائل با کمک آن را شرح می‌دهد.
۳. کتاب Problem Solving 101
نویسنده این اثر سال‌ها به سازمان‌های بزرگ در سراسر دنیا مشاوره می‌داد که چطور مشکلات ریشه‌ای خود را حل کنند. این کتاب نیز حاصل تجربه‌های او در مواجهه با مشکلاتی است که اکثر آن‌ها در همه سازمان‌ها وجود داشت و تکراری بود. کتاب problem solving 101 در اصل برای نوجوانان تدوین شده است اما شیوه‌های حل مسئله موجود در آن به‌قدری مفیدند که برای بزرگسالان نیز کتاب مناسبی محسوب می‌شود. در این اثر با استفاده از چند مثال ساده می‌آموزید که چطور ریشه اصلی مشکلات را پیدا کنید، گزینه‌های موجود را بیازمایید و انتخاب‌های بهتری داشته باشید. شما می‌توانید از این کتاب برای تقویت مهارت حل مسئله خودتان، سازمانتان یا فرزندتان استفاده کنید. 
۴. کتاب The Thinker’s Toolkit
در این کتاب نویسنده جزئیات حل مسئله‌های گوناگون را شرح داده است. با استفاده از این متدها می‌توانید در طول زندگی یا کار تصمیم‌های بهتری بگیرید و به روش‌های مناسب‌تری مسائل را حل کنید. در واقع مورگان دی جونز در این اثر ۱۴ تکنیک قدرتمند را برای حل مشکلات مختلف ارائه می‌کند و درباره خطاهای مغزی در مواجهه با مشکلات پیش‌رو و اقداماتی که ذهن علیه ما انجام می‌دهد آموزش‌های بسیار خوبی می‌دهد. این کتاب شامل ۳ بخش است. در بخش اول به تعریف مسئله می‌پردازد، در بخش دوم ۱۴ تکنیک را با جزئیات بیان می‌کند و در بخش سوم تمرین‌هایی کاربردی برای افزایش مهارت حل مسئله ارائه می‌دهد.
۵. کتاب Systematic Problem-solving and Decision-Making
این کتاب یکی از آثار قدیمی است (در سال ۱۹۸۹ منتشر شده است). با این حال هنوز هم رهنمودهای آن برای افراد در زندگی و کار مفید است و می‌توان از متدهای موجود در آن برای رفع مشکلات امروزی بهره برد. در این اثر ۶ گام مهم برای حل مسائل مطرح می‌شوند.
- گام اول: تشخیص مسئله
- گام دوم: برچسب‌زدن به مشکل
- گام سوم: تحلیل علت‌های بروز مشکل
- گام چهارم: راه‌حل‌های موجود
- گام پنجم: تصمیم‌گیری
- گام ششم: برنامه‌ریزی عملکرد
کتاب مهارت حل مسئله فارسی
در کنار ۵ اثر انگلیسی در اینجا به معرفی ۲ کتاب مهارت حل مسئله به زبان فارسی می‌پردازیم.
۱. کتاب مهارت‌های حل مسئله خسرو امیرحسینی
در این کتاب خسرو امیرحسینی به اهمیت وجود مسئله در زندگی و روش‌های حل این مسائل می‌پردازد. او معتقد است که داشتن نگاهی سیستمی می‌تواند به انسان در حل کردن مسائل زندگی یاری دهد.
در فصل اول این کتاب به حل مسئله در خانواده و سازمان می‌پردازد. فصل دوم درباره اهمیت و ضرورت این مهارت است، فصل سوم الگوها و مدل‌های حل مسئله را ارائه می‌دهد و فصل چهارم کاربرد مهارت حل مسئله را در موقعیت‌های مختلف بررسی می‌کند. در فصل آخر نیز چند نمونه عملی حل مسئله را در اختیار مخاطب قرار می‌دهد.
۲. کتاب حل مسئله رابرتسون
نویسنده این کتاب عصب‌شناس و روان‌شناس است و با تعریف الگوهایی مشخص کمک می‌کند که هرکس در مواجهه با مسائل زندگی از این الگوها کمک بگیرد و با کمی نوآوری مسائل روزمره را برطرف کند. این کتاب اندکی پیچیده است و منبعی بسیار غنی در زمینه‌های شناختی مهارت تصمیم‌گیری و جنبه‌های ذهنی است. نگاه رابرتسون به حل مسئله نگاهی سیستمی است و معتقد است همان‌طور که در یک سیستم مسیرهای رفت‌و‌برگشتی وجود دارد گاهی برای حل یک مشکل بارها باید به نقطه آغاز کار بازگشت به حل مسئله ادامه داد.
جمع بندی
مهارت حل مسئله و تصمیم‌گیری یک‌شبه به‌دست نمی‌آید. انسان از کودکی همواره با مشکلاتی روبه‌رو است و باید برای رفع آن‌ها در میان گزینه‌های موجود راه‌حل بهتر را انتخاب کند. تقویت این مهارت و یافتن روش‌هایی خلاقانه برای حل مشکلات تاثیر زیادی در موفقیت افراد در زندگی و محیط کار دارد. در این مطلب درباره این‌که مهارت حل مسئله چیست و چه اهمیتی دارد و همچنین مراحل پرورش و کاربرد آن در زندگی، کسب و کار، مدرسه و… صحبت کردیم.
اگر شما هم علاقه‌مند به پرورش این مهارت در خود هستید می‌توانید با استفاده از نکاتی که در اینجا به آن‌ها اشاره کردیم و همچنین مطالعه کتاب‌های معرفی شده برای تقویت هرچه بیشتر این توانایی تلاش کنید.
