اسم تفضیل در عربی برای این است که نشان دهیم یک صفت یا ویژگی خاص مشترک میان دو شی یا دو فرد، در یکی شدیدتر از دیگری است. ساختن چنین اسمی شیوه‌های خاص خودش را دارد که همانند دیگر قواعد در زبان عربی، شامل حال تفاوت میان مذکر و مونث می‌شود. در این نوشته درباره اسم تفضیل، نحوه ساخت آن و چگونگی کاربرد صحیح آن در جمله صحبت و برای فهم صحیح هر کدام از نکات از مثالهای مرتبط با آن موضوع استفاده خواهیم کرد. در انتها با استفاده از تمرین‌های گنجانده شده در پایان نوشته می‌توانیم میزان فهم خود از این مبحث را بسنجیم.
اسم تفضیل چیست؟
اسم تفضیل اسمی است که از ریشه‌های فعل مشتق شده‌است. دلیل به کار بردن اسم تفضیل در عربی این است که نشان دهیم دو چیز در یک صفت مشترک هستند اما یکی از آن‌ها در این داشتن این صفت بر دیگری برتری دارد. برای فهم بهتر به مثال زیر توجه کنید.
الطائرهُ أسرعٌ من القطار.
هواپیما از قطار سریع‌تر است.
همان‌طور که در این مثال می‌بینید هواپیما (الطائره) و قطار (القطار) هر دو در سرعت داشتن با هم مشترک هستند. اما در جمله با استفاده از کلمه أسرع، بر وزن «أفعل» نشان داده شده که هواپیما در این صفت مشترک بر قطار برتری دارد.
شیوه ساخت اسم تفضیل در عربی
کمی پیشتر اشاره کردیم که اسم تفضیل، اسمی مشتق از فعل است. یعنی با استفاده از ریشه‌های فعل ساخته می‌شود. از این رو اگر بخواهیم آن را برای مذکر به کار ببریم باید ریشه سه حرفی فعل را به وزن «أفعل» و اگر بخواهیم برای مونث به کار ببریم آن ریشه را باید به وزن «فُعلی» ببریم.
ریشه فعل –> مذکر –> أفعل
ریشه فعل –> مونث –> فعلی
برای درک بهتر به مثالهای زیر توجه کنید.
ک ب ر–> أفعَل –> أکبَر
ک ب ر –> فُعلی –> کُبری
شرایط ساخت اسم تفضیل
پیش از رفتن به سراغ شرایط هفت‌گانه برای ساخت اسم تفضیل، به سوال زیر توجه کنید.
کدام جمله حاوی اسم تفضیل است؟
۱. ما أجمل الاستیقاظ مبکراً!.
۲.أهدیتُ إلی أمی ورداً أحمر.
۳. العلم أنفع من المال.
۴. سیف أکرم ضیوفه و سعد بهم.
سومین گزینه حاوی جمله‌ای است که اسم تفضیل دارد. در این جمله (به معنی: علم مفیدتر از ثروت است.) کلمه «أنفع» اشتراک میان علم و ثروت را نشان می‌دهد اما با آمدن آن بعد از علم تاکید کرده که منفعت آن بیشتر از ثروت است.
در گزینه اول أجمل اسم تفضیل نیست چون در جمله‌ای که اسلوب تعجب دارد قرار گرفته‌است. در گزینه دوم، أحمر اسم تفضیل نیست، بلکه صفتی است که برای توصیف رنگ گل به کار رفته. صفت‌های رنگی هیچ‌وقت اسم تفضیل قرار نمی‌گیرند. همچنین در گزینه چهارم، أکرم اسم تفضیل نیست بلکه فعل ماضی برای فاعلِ جمله یعنی سیف است. (معنی جمله چهارم: سیف مهمانان خود را گرامی داشت و آن‌ها را خشنود کرد.)
با توجه به مثال بالا می‌توان نتیجه گرفت که جمله دارای اسم تفضیل از سه قسمت تشکیل شده‌است.
مفضل، اسم تفضیل، مفضل به
در جمله سوال قبل، «العلم» مفضل، «أنفع» اسم تفضیل و «مال» مفضل به است.
نکته: برای ساخت اسم تفضیل باید ۷ شرط برای آن مهیا باشد تا بتوانیم اسم تفضیل بسازیم. به همین خاطر، نمی‌توان از هر فعلی اسم تفضیل ساخت.
اسم تفضیل از فعل ثلاثی مجرد، مثبت و معلوم که بر رنگ و عیب دلالت نمی‌کند، قابلیت تفضیل دارد و متصرف (قابل صرف کردن) و تام است ساخته می‌شود.
برای روشن‌تر شدن این مبحث به مثال زیر توجه کنید.
نهر النیل أطول من الفرات.
رود نیل طولانی‌تر از فرات است.
در این مورد اسم تفضیل کلمه أطول و از ریشه «ط و ل» ساخته شده‌است. این فعل تمامی شروط بالا را دارد چراکه:
- طول یک فعل ثلاثی مجرد است.
- از این ریشه نمی‌توان صفتی بر وزن فعلی برای مونث ساخت و قابلیت تفضیل دارد.
- دلالت بر رنگ یا عیب ندارد.
- فعلی مثبت است که بدون ما و لای منفی‌ساز در عربی آمده.
- یک فعل ماضی معلوم و مبنی است.
- یک فعل متصرف با قابلیت صرف است و مثل برخی از افعال جامد (نعم، بئس و لیس و…) نیست.
- یک فعل تمام است. یعنی از افعال ناقصه هم خانواده کان ساخته نشده‌است.
وزن اسم تفضیل در عربی
در حالت کلی، اسم تفضیل از دو وزن «أفعل» و «فُعلی» ساخته می‌شود. اما چون این اسامی از فعل متصرف ساخته می‌شوند، قابلیت صرف هم دارند. از این رو می‌توان آن‌ها را به لحاظ جنسیت و عدد با «مفضل» همسان کرد. برای درک بهتر به جدول زیر توجه کنید.
| جدول وزن‌های مختلف اسم تفضیل در عربی | |||
| مفرد | جمع | ||
| مذکر | مونث | مذکر | مونث |
| أفعل | فُعلی | أفاعل، أفعلون | فُعَل، فُعلیات |
با وجود آنکه شکل جمع این این وزن‌ها وجود دارد اما در عربی امروزی به ندرت از شکل جمع آن‌ها استفاده می‌شود.
چگونه از فعلی که ثلاثی مزید است اسم تفضیل بسازیم؟
در اصل اجازه و توانایی این را نداریم که از فعل ثلاثی مزید، اسم تفضیل بسازیم. اما اگر در شرایطی بخواهیم از مصدر این فعل‌ها برای بیان تفضیلی استفاده کنیم، می‌توانیم با آوردن یکی از کلمات «أشدَّ، أکثر یا أعظم» بر سر مصدر این افعال از آن‌ها اسم تفضیل بسازیم. به مثالهای زیر توجه کنید.
الجبل أکثر إرتفاعاً من الهضبه.
کوه از تپه بلندتر است.
در این جمله از مصدر ارتفاع که بر وزن افتعال، یکی از باب‌های ثلاثی مزید است برای ساختن اسم تفضیل استفاده شده‌است. به همین خاطر پیش از آن از کلمه أکثر استفاده آمده است.
حالت‌های مختلف اسم تفضیل در جمله
به کار بردن اسم تفضیل در جمله می‌تواند حالت‌های مختلفی داشته‌باشد. در این بخش با انواع این حالات و مثالهای آن‌ها آشنا می‌شویم.
حالت اول: بدون ال و مضاف‌الیه
در این حالت اسم تفضیل به صورت مذکر و نکره در جمله ظاهر می‌شود و مفضل علیه آن با حرف جر مِن همراه می‌شود. در چنین حالتی اسم تفضیل، خبر و مرفوع است. به مثالهای زیر توجه کنید.
الصدق أنجی من الکذب.
راستی نجات دهنده‌تر از دروغ است.
***
الصدق: مبتدا و مرفوع
أنجی: خبر و مرفوع به اعراب طاهری
من: حرف جر
الکذب: اسم مجرور
الفتاتان أطول من صدیقتهما.
آن دخترها از دوستان خود بلندتر هستند.
***
الفتاتان: مبتدا و مرفوع به علامت الف و نون مثنی
أطول: خبر مرفوع به اعراب طاهری
من: حرف جر
صدیقتمها: اسم مجرور
حالت دوم: اسم تفضیل همراه با ال
در این حالت اسم تفضیل از نظر تعداد و جنسیت هماهنگ با مفضل خودش است. در چنین حالتی مفضل علیه ذکر نمی‌شود. به مثالهای زیر توجه کنید.
الصادقان هما أفضلان.
راستگویان بهترین‌ها هستند.
***
الصادقان: مبتدا و مرفوع به الف و نون مثنی
هما: ضمیر منفصل للغائبین
أفضلان: اسم تفضیل و مرفوع به اعراب ظاهری
(در این مثال راستگویان را به عنوان گروهی که بهتر هستند معرفی کرده اما به اینکه بهتر از چه کسی یا چه چیزی است اشاره‌ای نشده.)
حالت سوم: اسم تفضیل مضاف به اسمی دیگر
در این حالت اسم تفضیل به صورت مفرد مذکر و معرفه بیان می‌شود که نقش خبر را در جمله به خود می‌گیرد. در چنین حالتی چون مفضل علیه، مضاف الیه واقع شده‌است، از نظر تعداد و جنس باید با مفضل مطابقت داشته باشد. به مثالهای زیر توجه کنید.
الرحله أفضل طریقه للترویح عن النفس.
سفر بهترین راه برای کسب آرامش است.
***
الرحله: مبتدا و مرفوع به اعراب ظاهری
أفضل: خبر و مرفوع به اعراب ظاهری
طریقه: مضاف الیه و مجرور به اعراب ظاهری
عن: حرف جر
النفس: اسم مجرور به اعراب ظاهری.
القصتان أفضل قصتین فی المکتبه.
آن دو قصه بهترین قصه‌ها در کلاس است.
***
القصتان: مبتدا و مرفوع به علامت الف و نون عوض رفع
أفضل: خبر و مرفوع به علامت ظاهری
قصتین: مضاف الیه و مجرور به علامت ی و نون عوض جر
فی المکتبه: جار و مجرور
سوالات متدول درباره اسم تفضیل در عربی
در این قسمت به برخی از سوالاتی که درباره مبحث اسم تفضیل ایجاد شده به اختصار پاسخ می‌دهیم.
اسم تفضیل در عربی چیست؟
به اسم مشتقی که برای نشان دادن برتری در جمله از آن استفاده می‌شود اسم تفضیل می‌گویند. این مقایسه و برتری می‌تواند بین دو شی یا دو نفر یا بین چند شی یا چند نفر به وجود بیاید.
وزن‌های مختلف اسم تفضیل کدام‌ها هستند؟
برای ساخت اسم تفضیل از دو وزن «أفعل» برای مذکر و «فُعلی» برای مونث استفاده می‌شود. هر دوی این وزن‌ها برای آنکه تفضیل واقع شوند نباید بر رنگ یا عیب و نقص دلالت داشته باشند.
تمرین‌های مربوط به اسم تفضیل در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «اسم تفضیل در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. این آزمون شامل پنج سوال چهار گزینه‌ای است پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سوالات بعد از هر آزمون آمده است.
۱. کدام یک اسم تفضیل است؟
أسود
أعلم
أبیض
أصمَّ
۲. کدام کلمه اسم تفضیل است؟
أخرس
أحمر
علیا
عمیاء
«عظمی» چه نوع کلمه‌ای است؟
صفت تفضیل
اسم فاعل مونث
صفت مشبه
اسم جامد
۴.سوداء چه نوع کلمه‌ای است؟
اسم تفضیل
مصدر
صیغه مبالغه
صفت مشبه
۵. کدام گزینه برای ساخت اسم تفضیل مناسب نیست؟
شجع
تاخُّر
ماأکثر
جفا
جمع‌بندی
در این مطلب یاد گرفتیم که اسم تفضیل اسمی مشتق، بر وزن أفعل، برای مذکر و فُعلی برای مونث است که از فعل ثلاثی مجرد ساخته می‌شود. دلیل آوردن اسم تفضیل در زبان عربی این است که نشان دهیم دو شی در یک صفت اشتراک دارند اما یکی از آن‌ها در این اشتراک نسبت به دیگری دارای برتری است. همچنین یاد گرفتیم که اسلوب اسم تفضیل از سه قسمت تشکیل شده: مفضل، اسم تفضیل و مفضل علیه.
فعلی که از آن اسم تفضیل ساخته می‌شود باید ثلاثی مجرد ، معلوم، مثبت و قابل صرف کردن باشد. همچنین اگر بتوانیم از فعلی در وزن‌های أفعل و ُعلی کلماتی بسازیم که معنی صفت بدهد و بر عیب و نقص یا رنگ دلالت بکند، آن کلمات دیگر اسم تفضیل نخواهند بود. این اسم در جمله از نظر اعراب می‌تواند حالات مختلفی داشته باشد که چند نمونه از آن را با ذکر مثال بررسی کردیم.
