آموختن انواع ماضی در عربی به این دلیل مهم است که به ما کمک می‌کند در خواندن متن‌ها بهتر عمل کنیم و ترجمه درست‌تری از متن ارائه بدهیم. از آنجا که این مبحث هم مثل سایر مباحث، در قواعد صرفی زبان عربی مشخص است، می‌توانیم به راحتی با درک انواع زمان در فعل ماضی و نشانه‌های آن، درک درستی از جمله به دست بیاوریم. در این متن درباره انواع ماضی که شامل ماضی مطلق، ماضی نقلی، ماضی استمراری و ماضی بعید و التزامی می‌شود، صحبت می‌کنیم و یاد می‌گیریم هر فعل در زمان خودش چگونه به فارسی برگردانده می‌شود.
تعریف فعل ماضی
به طور کلی در زبان عربی فعل‌ها از نظر دستور زبان عربی به دو دسته معرب و مبنی تقسیم می‌شوند. هر فعلی در ابتدایی‌ترین و ساده‌ترین شکل خود یعنی در زمان ماضی به صورت مبنی ظاهر می‌شود.
یعنی اینکه با منفی شدن یا وارد شدن کلمات مجزوم‌کننده اتفاقی در ساختار آن فعل‌ها نمی‌افتد. اما اگر همین فعل وارد زمان مضارع شود شکل معرب به خودش می‌گیرد و با وارد شدن کلمات مجزوم‌ساز شکل ساختاری‌شان تغییر می‌کند.
نکته: افعال مبنی در زبان عربی سه حالت دارد: فعل ماضی، فعل مضارع در حالت اتصال به نون تاکید و فعل امر.
اگر بخواهیم فعل ماضی را در یک تعریف ساده خلاصه کنیم می‌توانیم بگوییم «فعل ماضی فعلی است که در زمان گذشته اتفاق افتاده و عملی که فعل درباره آن توضیح می‌دهد در زمان صحبت و انتقال پیام دیگر تمام شده و به پایان رسیده‌است.» در نتیجه، آنچه که در گذشته اتفاق افتاده و دیگر امتداد ندارد متعلق به زمان ماضی است.
اما زمان گذشته می‌تواند به مقاطع مختلفی تقسیم‌بندی می‌شود. یک زمان مخصوص به کاری است که در گذشته انجام شده و به پایان رسیده اما زمان زیادی از وقوعش نگذشته و یک زمان گذشته هم به کاری بر می‌گردد که مدت زمان زیادی از انجامش گذشته و بعد از آن کارهای زیادی انجام شده‌است.
این چنین توضیح دادن مسائل کمی گیج‌کننده است. از این رو، برای بهتر رساندن معنی جمله، ساختارهای مختلفی از فعل ماضی در عربی را به کار می‌بریم تا نشان بدهیم کدام کار دقیقا کی و به چه صورتی و توسط چه شخص یا اشخاصی انجام شده‌است.
انواع فعل ماضی در عربی
بر اساس تعریفی که کمی بالاتر گفته شد می‌توانیم نتیجه بگیریم که فعل ماضی در زبان عربی همچون سایر زبان‌ها، برای ایجاد یک معنای ملموس، به انواع زمان‌ها تقسیم‌بندی می‌شود. از جمله این زمان‌های ماضی می‌توان به «ماضی مطلق، ماضی نقلی، ماضی استمراری و ماضی بعید» اشاره کرد. در ادامه تعریف و نحوه ساخت هر یک از این زمان‌ها را با مثال می‌خوانید.
ماضی مطلق در عربی
ساده‌ترین نوع ماضی در اصل، همان نوعی است که برای اولین بار در زبان عربی با آن آشنا می‌شویم. فعلی که در زمان گذشته اتفاق افتاده و تمام شده‌است. ماضی مطلق در زبان عربی از افعال مبنی است و اعرابش تغییری نمی‌کند.
برای منفی شدن باید کلمه «ما» را به ابتدای آن اضافه کنیم و مابقی جمله را بدون هیچ‌گونه تغییری بنویسیم. به مثال زیر توجه کنید.
| جدول صرف فعل ماضی مطلق | |
| فعل | شکل منفی فعل |
| شَرَب – نوشید | ما شَربَ – ننوشید |
| شَربا – نوشیدند | ما شَربا – ننوشیدید |
| شَرَبوا – نوشیدند | ما شرَبوا – ننوشیدید |
| شَرَبتْ – نوشید | ماشَرَبتْ – ننوشید |
| شَرَبتا – نوشیدند | ماشَربتا – ننوشیدید |
| شَرَبن – نوشیدند | ما شربن – ننوشیدید |
| شَربتَ – نوشیدی | ما شربتَ – ننوشیدی |
| شَربتما – نوشیدید | ما شربتما – ننوشیدید |
| شَربتم – نوشیدید | ما شَربتم – ننوشیدید |
| شربتِ – نوشیدی | ماشربتِ – ننوشیدی |
| شَربتما – نوشیدید | ما شَربتما – ننوشیدید |
| شَربتن – نوشیدید | ماشربتن – ننوشیدید |
| شربتُ – نوشیدم | ما شربتُ – ننوشیدم |
| شربنا – نوشیدیم | ما شربنا – ننوشیدیم |
اما شکل دیگری هم برای منفی کردن فعل ماضی وجود دارد. اما این نوع از منفی کردن بیشترین تکیه‌اش بر معنی است و از طریق صیغه مضارع آن انجام می‌شود. به این ترتیب که می‌توانیم این بار کلمه «لم» را به ابتدای فعل مضارع اضافه کنیم تا علاوه بر مجزوم شدن انتهای فعل، معنی آن نیز به زمان ماضی و منفی تغییر کند. برای درک بیشتر به جدول زیر توجه کنید.
| جدول صرف فعل مضارع با اضافه شدن کلمه لم | |
| فعل + معنی | شکل تغییر یافته فعل با لم + معنی |
| یَشربُ -می‌نوشد | لم یَشربْ -ننوشید |
| یَشرَبان- می‌نوشند | لم یَشربا – ننوشیدند |
| یَشربون – می‌نوشند | لم یَشربوا – ننوشیدند |
| تَشرب – می‌نوشد | لم تَشترب – ننوشید |
| تََشربان – می‌نوشند | لم تَشربا – ننوشیدند |
| یَشربن – می‌نوشند | لم یَشربن – ننوشیدند |
| تَشرب – می‌نوشی | لم تَشرب – ننوشیدی |
| تَشربان – می‌نوشید | لم تَشربا- ننوشیدید |
| تَشربون -می‌نوشید | لم تَشربوا – ننوشیدید |
| تَشربین – می‌نوشی | لم تَشربی – ننوشیدی |
| تَشربان – می‌نوشید | لم تَشربا – ننوشیدید |
| تَشربن – می‌نوشید | لم تَشربن – ننوشیدید |
| أشربُ – می‌نوشم | لم أشربْ- ننوشیدم |
| نشربُ – می‌نوشیم | لم نشربْ – ننوشیدیم |
ماضی نقلی در عربی
هرگاه یک کاری در گذشته انجام شد اما آثارش تا زمان حال باقی ماند، باید از فعل ماضی نقلی استفاده کنیم. در زبان عربی این زمان را با اضافه شدن کلمه «قد» به ابتدای فعل ماضی ساخته می‌شود.
«قد» هم مثل «ما» منفی‌ساز با اضافه شدن به ابتدای فعل ماضی تغییری در ساختار آن ایجاد نمی‌کند، اما، در صورتی که بخواهیم ماضی نقلی در زبان عربی را منفی کنیم، باید کلمه «لما» را پیش از فعل مضارع به کار ببریم تا معنی ماضی نقلی انتقال پیدا کند.
«لمّا» نیز مثل کلمه «لم» از جمله کلماتی است که موجب مجزوم شدن فعل مضارع می‌شود. برای درک بهتر این توضیحات به مثال‌هایی که در جدول زیر گنجانده شده توجه کنید.
| جدول صرف فعل ماضی نقلی عربی | |
| فعل + معنی | شکل مضارع فعل + لم |
| قد شَرب- نوشیده‌است | لما یشربْ – ننوشیده‌است |
| قد شَربا – نوشیده‌اند | لما یشربا – ننوشیده‌است |
| قد شَربوا – نوشیده‌اند | لما یشربوا- ننوشیده‌اند |
| قد شَربت – نوشیده‌است | لما تشرب – ننوشیده‌است |
| قد شَربتا – نوشیده‌اند | لما تشربا – ننوشیده‌اند |
| قد شَربن – نوشیده‌اند | لما یشربن – ننوشیده‌اند |
| قد شَربت – نوشیده‌ای | لما تشرب – ننوشیده‌ای |
| قد شَربتما – نوشیده‌اید | لما تشربا- ننوشیده‌اید |
| قد شَربتم – نوشیده‌اید | لما تشربوا – ننوشیده‌اید |
| قد شَربتِ – نوشیده‌ای | لما تشربی – ننوشیده‌ای |
| قد شَربتما – نوشیده اید | لما تشربا – ننوشیده‌اید |
| قد شَربتن- نوشیده‌اید | لما تسربن – ننوشیده‌اید |
| قد شَربتُ – نوشیده‌ام | لما أشربْ – ننوشیده‌ام |
| قد شَربنا – نوشیده‌ایم | لما نشربْ – ننوشیده‌ایم |
نکته ۱: گاهی‌اوقات ماضی نقلی را با این فرمول منفی می‌کنند «لم + فعل مضارع + بعد» تفاوت آن با سایر منفی‌های ماضی نقلی در این است که در ترجمه با کلمه «هنوز» همراه می‌شود.
لم تشربْ بعد.
هنوز ننوشیده‌ای.
نکته ۲: لمّا در صورتی جازمه است که بر سر فعل مضارع بیاید. هرگاه این کلمه بر فعل ماضی بنشیند معنی «وقتی که، هرگاه» می‌دهد و به عنوان ظرف زمان در جمله شناخته می‌شود.
ماضی بعید در عربی
وقتی در زمان گذشته یک کار را قبل از وقوع کار دیگری انجام داده و تمام کرده باشیم برای اشاره به آن باید از ماضی بعید استفاده کنیم. ماضی بعید در لغت به معنی گذشته دور است. فرمول ساخت آن در زبان عربی به صورت زیر است.
کان + ماضی مطلق = ماضی بعید
برای ترجمه این نوع فعل از عربی به فارسی از شکل «صفت مفعولی + صرف فعل بودن» استفاده می‌کنیم. شیوه منفی کردن ماضی بعید در عربی نیز به این صورت است که می‌توان از کلمه «ما» منفی‌ساز استفاده کرد و آن را یا قبل از فعل کان یا قبل از فعل ماضی مطلق به کار برد. برای درک بهتر این نوع از فعل ماضی به جدول زیر توجه کنید.
| جدول صرف فعل ماضی بعید در عربی | |
| فعل + معنی | شکل منفی شده ماضی بعید در عربی |
| کان شَرب – نوشیده بود | ما کان شرب – ننوشیده بود |
| کانا شَربا- نوشیده‌بودند | ما کانا شربا- ننوشیده‌بودند |
| کانوا شَربوا – نوشیده‌بودند | ما کانوا شربوا – ننوشیده‌بودند |
| کانت شربت – نوشیده‌بود | ما کانت شربت – ننوشیده‌بود |
| کانتا شربتا – نوشیده‌بودند | ما کانتا شربتا – ننوشیده‌بودند |
| کن شربن- نوشیده‌بودند | ما کن شربن- ننوشیده‌بودند |
| کنت شربتَ – نوشیده‌بودی | ما کنت شربتَ – ننوشیده‌بودی |
| کنتما شربتما – نوشیده‌بودید | ما کنتما شربتما – ننوشیده‌بودید |
| کنتم شربتم – نوشیده‌بودید | ما کنتم شربتم – ننوشیده‌بودید |
| کنت شربتِ – نوشیده بودی | ما کنت شربتِ – ننوشیده بودی |
| کنتما شربتما – نوشیده‌بودید | ما کنتما شربتما – ننوشیده‌بودید |
| کنتن شربتن – نوشیده‌بودید | ما کنتن شربتن – ننوشیده‌بودید |
| کنت شربت – نوشیده‌بودم | ما کنت شربتُ – ننوشیده‌بودم |
| کنا شربنا – نوشیده‌بودیم | ما کنا شربنا – ننوشیده‌بودیم |
ماضی استمراری در عربی
هرگاه کار انجام شده در گذشته به طور مستمر و طولانی انجام شود، برای نشان دادن حالت آن باید از شکل ماضی استمراری استفاده کنیم. این نوع از زمان فعل ماضی نشان می‌دهد که ما یک کاری را از یک نقطه‌ای در گذشته شروع کردیم و آن را برای مدت مشخصی ادامه دادیم. نحوه ساخت آن در زبان عربی به صورت فرمول زیر است.
کان + فعل مضارع = ماضی استمراری
برای ترجمه این نوع از فعل عربی می‌توانیم از شکل ماضی استمراری در فارسی، یعنی «می + شکل ساده فعل ماضی» استفاده کنیم.
منفی کردن آن نیز به سبک و سیاق فعل ماضی بعید، می‌تواند با اضافه شدن کلمه منفی‌ساز «ما» بر سر فعل کان انجام شود یا می‌توانیم بعد از فعل کان و قبل از فعل مضارع کلمه منفی ساز «لا» را به کار ببریم. برای درک بهتر، به جدول زیر توجه کنید.
| جدول صرف فعل ماضی استمراری در عربی | |
| فعل + معنی | شکل منفی شده ماضی استمراری در عربی |
| کان یشرب – می‌نوشید | کان لایشرب – نمی‌نوشید |
| کانا یشربان – می‌نوشیدند | کانا لایشربان – نمی‌نوشیدند |
| کانوا یشربون – می‌نوشیدند | کانوا لایشربون – نمی‌نوشیدند |
| کانت تشرب – می‌نوشید | کانت لاتشرب – نمی‌نوشید |
| کانتا تشربان – می‌نوشیدند | کانتا لاتشربان – نمی‌نوشیدند |
| کنَّ تشربن – می‌نوشیدند | کنَّ لاتشربن – نمی‌نوشیدند |
| کنت تتشرب – می‌نوشیدی | کنت لاتشرب – نمی‌نوشیدی |
| کنتما تشربان – می‌نوشیدید | کنتما لاتشربان – نمی‌نوشیدید |
| کنتم تشربون – می‌نوشیدید | کنتم لاتشربون – نمی‌نوشیدید |
| کنت تشربین – می‌نوشیدی | کنت لاتشربین – نمی‌نوشیدی |
| کنتما تشربان – می‌نوشیدید | کنتما لاتشربان – نمی‌نوشیدید |
| کنتن تشربن – می‌نوشیدید | کنتن لاتشربن – نمی‌نوشیدید |
| کنت أشرب – می‌نوشیدم | کنت لاأشرب – نمی‌نوشیدم |
| کنا نشرب – می‌نوشیدیم | کنا لانشرب – نمی‌نوشیدیم |
ماضی التزامی در عربی
هرگاه نسبت به وقوع کاری در گذشته شک و تردید داشته باشیم یا امیدوار باشیم که آن کار انجام شده‌باشد از ماضی التزامی استفاده می‌کنیم. این نوع از فعل در زبان فارسی با استفاده از «صفت مفعولی + صرف فعل باشیدن» ساخته می‌شود. اما در زبان عربی، فرمول ساخت آن متفاوت است و بر اساس فرمول زیر ساخته می‌شود.
لعل، لیت، ربما و… + مضارع فعل کان + قد + فعل ماضی در صیغه مورد نظر
برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
إن تکونو قد شَربتُم
اگر نوشیده باشید
لعلها تَکون قد تَشربُ
شاید نوشیده باشد
نکته: برای منفی کردن ماضی التزامی در عربی کافی است حرف منفی‌ساز «لا» را قبل از شکل مضارع فعل کان در عبارت قرار بدهیم.
إن لاتکونوا قد شربتم
اگر ننوشیده باشید
سوالات متداول درباره فعل ماضی در عربی
در این بخش به برخی از سوالاتی که معمولا در رابطه با فعل ماضی در عربی ایجاد می‌شود به اختصار پاسخ می‌‌دهیم.
چند نوع فعل ماضی در زبان عربی وجود دارد؟
در زبان عربی همانند زبان فارسی می‌توان از انواع فعل ماضی مطلق یا ساده، ماضی نقلی، ماضی استمراری، ماضی بعید و ماضی التزامی برای زمان‌های موردنظر استفاده کرد. تنها باید به فرمول سازنده این افعال توجه داشته باشیم.
در کدام یک از فعل‌های ماضی عربی از فعل کان در ترکیب ساخت آنها استفاده می‌شود؟
هرگاه بخواهیم در جمله از زمان ماضی استمراری استفاده کنیم باید فرمول «کان + فعل مضارع استفاده کنیم. علاوه بر ماضی استمراری در ماضی التزامی نیز از صرف فعل کان در ترکیب ساخت فعل استفاده می‌شود. همچنین در ساخت فعل ماضی التزامی در عربی، هنگامی که با کلمات لعل و لیت همراه باشد می‌توانیم از صرف فعل کان در صیغه موردنظر استفاده کنیم.
از کلمه منفی‌ساز «لم» در کدام یک از فعل‌های ماضی در عربی استفاده می‌شود؟
هرگاه بخواهیم فعل ماضی مطلق را منفی کنیم می‌توانیم از فرمول «لم + فعل مضارع صیغه موردنظر» استفاده کنیم. این نوع فعل به فارسی به صورت ماضی ساده یا مطلق ترجمه می‌شود. علاوه بر آن، در جریان منفی کردن ماضی نقلی در عربی از فرمول «لم + فعل مضارع +بعد» استفاده می‌شود.
تمرین‌های مربوط به انواع فعل ماضی در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «انواع ماضی در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. آزمون اول شامل ۴ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. همچنین، تمرین دوم شامل ۴ سوال تشریحی است. ابتدا باید افعال مورد نظر را در صیغه‌های خواسته‌شده بسازید. سپس برای سنجش نحوه عملکرد می‌توانید به جواب سوال رجوع کنید.
+ همچنین در ریسمونک بخوانید:
تمرین اول
۱. در جمله «کانت المرأه قد ذهبتْ إلی البیت» فعل ماضی از چه نوع است؟
ماضی بعید
ماضی مطلق
ماضی استمراری
ماضی نقلی
۲. کدام مورد غلط است؟
کانا قد ذهبا
کانوا قد کتبوا
کنتِ کتبتِ
کن قد قرأتن
۳. کان یهدم چه نوع فعلی است؟
ماضی بعید
ماضی استمراری
ماضی ساده
ماضی نقلی
۴. کدام گزینه تکمیل‌کننده «التلامیذ …….. العربیه» است؟
کان یدرس
کانوا یدرسون
کانت تدرس
کانا یدرسان
تمرین دوم
در تمرین‌های زیر، فعل را در صیغه موردنظر بسازید.
سوال ۱. ماضی بعید للمخاطبات – از ریشه ک ت ب
سوال ۲. ماضی استمراری للغائب – از ریشه ق ب ل
سوال ۳. ماضی نقلی للمخاطبان – از ریشه د ر س
سوال ۴. ماضی استمراری للمخاطبون – از ریشه س ب ح
جمع‌بندی
در این نوشته یاد گرفتیم که در زبان عربی همانند زبان فارسی مجموعه‌ای از انواع فعل ماضی اعم از ماضی ساده، ماضی استمراری، ماضی نقلی، ماضی بعید و… وجود دارد. روش ساخت هر یک از انواع فعل ماضی را آموختیم. همچنین، فهمیدیم که در زبان عربی، گاهی اوقات از فعل مضارع همراه با کلمات مجزوم‌ساز می‌توان ترکیبی ساخت که حامل معنی انجام کاری در گذشته باشد. مثل منفی کردن ماضی مطلق با استفاده از کلمه مجزوم‌کننده لم. در کنار تمامی این مطالب، همچنین آموختیم که با استفاده از افعال ناقصه در کنار فعل مضارع می‌توانیم فعل ماضی استمراری بسازیم.
