«شناسه فعل» جزئی از فعل زبان فارسی است که در هر صیغه تغییر می‌کند و مفهوم شخص و شمار را به فعل اضافه می‌کند. واژه «شناسه» از فعل «شناختن» تولید شده است و به معنای «ابزار شناخت» است. از آنجا که «بن فعل» چه در صورت ماضی و چه در صورت مضارع توضیحی درباره شخص یا شمار به ما نمی‌دهد و بیانگر مفهوم اصلی فعل است، شناسه به ما کمک می‌کند بدانیم فعل به چه کسی یا چه کسانی نسبت داده شده است.
+ همچنین در ریسمونک بخوانید:
رتبه جهانی دانشگاه های ایران اعلام شد
شناسه فعل چیست؟
به جمله‌های زیر توجه کنید.
من دیروز به پارک رفتم.
تو دیروز به پارک رفتی.
او دیروز به پارک رفت.
ما امروز به پارک می‌رویم.
شما امروز به پارک می‌روید.
آن‌ها امروز به پارک می‌روند.
حال با توجه به بخش برجسته هر جمله که اصلی‌ترین بخش جمله و همان «فعل» است، به جدول زیر توجه کنید.
| فعل «رفتن» در زمان گذشته | ||
| بن ماضی | شناسه | |
| رفت | ـم | |
| رفت | ـی | |
| رفت | – | |
| رفت | ـیم | |
| رفت | ـید | |
| رفت | ـند | |
| فعل «رفتن» در زمان مضارع | ||
| جزء پیشین | بن مضارع | شناسه |
| می | رو | ـم |
| می | رو | ـی |
| می | رو | ـد |
| می | رو | ـیم |
| می | رو | ـید |
| می | رو | ـند |
اگر با دقت به شش ساخت بالا نگاه کنید، متوجه می‌شوید به غیر از بخش ثابت فعل، یعنی بن فعل و جزء پیشین در زمان مضارع، یک بخش دیگر هم وجود دارد که بیانگر شخص و شمار فعل است و در ساختمان فعل تغییر ایجاد می‌کند. به این بخش «شناسه فعل» می‌گویند.
تکواژ صفر یا تکواژ تهی
تکواژ صفر یا تهی یعنی فعل در صرف، شناسه ندارد. به جمله‌های زیر توجه کنید.
مرد وارد خانه شد و در را بست.
گفت غیر از پدرش کسی را ندارد.
رفت و پشت سرش را هم نگاه نکرد.
با دقت در فعل‌های جملات فوق متوجه می‌شوید که شناسه فعلی وجود ندارد و در برخی موارد ضمیر «او» یا مرجع ضمیر هم در جمله وجود ندارد. پس از کجا می‌دانیم که فعل بیانگر کدام شخص است؟ در ذهن همه فارسی‌زبانان به جز عناصری که در جمله وجود دارد، عناصری هم هست که اگرچه غایب‌اند، اما نقش خود را ایفا می‌کنند. یعنی فرد فارسی‌زبان فعل «رفت» را در تقابل با «رفتم»، «رفتی» و… قرار می‌دهد و متوجه می‌شود که این فعل سوم‌شخص مفرد است، اگرچه شناسه ندارد.
نکته ۱: علامت تکواژ تهی یا صفر «*» است.
نکته ۲: تکواژ صفر فقط در ساختن فعل کاربرد دارد، یعنی مثلاً «ساخت» وقتی اسم می‌شود، اسمی است که از بن ماضی ساخته شده است و تکواژ تهی ندارد.
شخص
همان‌طور که اشاره کردیم، شناسه «شخص» فعل را برای ما معلوم می‌کند. «شخص»، کسی یا چیزی است که فعل به آن نسبت داده می‌شود. اگر شخص، خود گوینده یا متکلم باشد آن را «اول‌شخص» می‌نامیم. اگر شنونده یا مخاطب باشد، «دوم‌شخص» و اگر دیگری یا غایب باشد، «سوم‌شخص» میگوییم. در جدول زیر مفهوم «اول‌شخص»، «دوم‌شخص» و «سوم‌شخص» را به طور خلاصه بیان کرده‌ایم.
| شخص در زبان فارسی | |
| شخص | مفهوم |
| اول‌شخص | گوینده یا متکلم |
| دوم‌شخص | شنونده یا مخاطب |
| سوم‌شخص | دیگرکس یا غایب |
در جمله‌های زیر از فعل‌هایی با شخص «اول‌شخص»، «دوم‌شخص» و «سوم‌شخص» استفاده کرده‌ایم. شناسه‌ها برجسته شده‌اند.
من این داستان را قبلا خوانده بودم.
(فعل «اول‌شخص» است.)
شاید احمد از مسافرت برگشته باشد.
(فعل «سوم‌شخص» است.)
آواز پرنده‌ای را در سکوت جنگل شنیدی؟
(فعل «دوم‌شخص» است.)
شمار
به فعل‌های برجسته شده در جمله‌های زیر دقت کنید.
ای کاش بارش برف را در زیر نور خورشید دیده باشید.
سال آینده، چیزهای تازه‌تری می‌خوانیم.
اگر آنجا بودند، همه چیز صورت تازه‌ای می‌یافت.
فعل «باشید» در جمله اول، «می‌خوانیم» در جمله دوم و «بودند» درباره یک نفر نیستند. می‌دانیم که این فعل‌ها جمعی از اشخاص را به فعل جمله نسبت می‌دهند. بنابراین شناسه نقش دیگری هم دارد و آن «شمار» است. شمار فعل، جمع یا مفرد بودن را به ما نشان می‌دهد.
نکته: گاهی شناسه با تعداد واقعی افراد نسبتی ندارد. برای مثال ما برای احترام معلم، استاد یا والدین خود را شما خطاب می‌کنیم درحالی‌که آن‌ها یک نفرند. «غیرجاندار» هم می‌تواند شناسه مفرد داشته باشد. برای مثال به جمله‌های زیر توجه کنید.
استاد می‌شود دوباره توضیح بدهید؟
***
گلدان‌های زیبای مادربزرگم شکست.
بن فعل
برای این که در تشخیص شناسه فعل دچار اشتباه نشوید، «بن فعل» را هم یادآوری می‌کنیم. در جدول زیر بن فعل را همراه با انواع آن در زبان فارسی مشاهده می‌کنید.
| بن فعل در زبان فارسی | |
| بن فعل چیست؟ | بن فعل بخش ثابت و تکرار شونده در همه ساخت‌های فعلی است که مفهوم اصلی فعل از آن معلوم می‌شود. |
| بن فعل ماضی | بن فعل ماضی برای ساختن زمان‌های گذشته و آینده و مشتقات دیگر استفاده می‌شود و از حذف «ن» از آخر مصدر به‌دست می‌آید. |
| بن فعل مضارع | بن فعل مضارع برای ساختن زمان‌های مضارع و امر و دیگر مشتقات استفاده می‌شود و با حذف «ب» از اول فعل امر ساخته می‌شود. |
زبان‌های ضمیرانداز و شناسه فعل
به جمله‌های زیر توجه کنید.
نامه نوشتم.
به مدرسه رفتی.
کتاب‌های زیادی خوانده است.
گفتیم و شنیدیم اما هیچ‌چیزی عایدمان نشد.
بهتر است سرتان توی کار خودتان باشد.
رفتند و دیگر هم بازنگشتند.
در جمله‌های بالا به ترتیب «من»، «تو»، «او»، «ما»، «شما» و «آن‌ها» حذف شده است. اما به خاطر وجود شناسه فعل هنوز هم می‌توانیم بفهمیم ضمیر یا فاعل کیست. زبان‌هایی که این خصوصیت را دارند اصطلاحاً «ضمیرانداز» خطاب می‌شوند. زبان فارسی به لطف شناسه فعل از این زبان‌ها است.
نکته: بهتر است در ترجمه به ضمیرانداز بودن زبان فارسی توجه کنید و بیهوده از ضمایر اضافه استفاده نکنید. زبان‌هایی مانند زبان فرانسه و زبان انگلیسی خاصیت ضمیراندازی ندارند و بنابراین جبراً از ضمیر برای هر فعلی استفاده می‌کنند.
سوالات رایج
برای درک بهتر مطلبی که مطالعه کردید در ادامه این مطلب به تعدادی از پرسش‌های رایج در این خصوص پاسخ داده‌ایم.
شناسه فعل چیست؟
در ساختمان فعل زبان فارسی بخشی وجود دارد که بیانگر شخص و شمار است و در فعل تغییر ایجاد می‌کند. به این بخش «شناسه فعل» می‌گویند. شناسه مشخص می‌کند فعل بر «اول‌شخص» یا «دوم‌شخص» یا «سوم‌شخص» و جمع یا مفرد دلالت دارد.
شخص در دستور زبان فارسی بیانگر چیست؟
شناسه «شخص و شمار» فعل را برای ما مشخص می‌کند. «شخص»، کسی یا چیزی است که فعل به آن نسبت داده شده است. اگر شخص، خود گوینده یا متکلم باشد آن را «اول‌شخص» میگوییم. اما اگر شنونده یا مخاطب باشد، «دوم‌شخص» و اگر دیگری یا غایب باشد، «سوم‌شخص» می‌نامیم.
شمار در زبان فارسی بیانگر چیست؟
فعل می‌تواند بر یک نفر دلالت کند یا بر بیش از یک نفر یعنی جمع دلالت کند. در اینصورت شناسه به ما کمک می‌کند بفهمیم فعل به جمع اختصاص داده شده است یا مفرد. برای احترام می‌توان این قانون را زیر پا گذاشت و برای یک نفر که محترم است، مانند استاد یا معلم از شناسه جمع استفاده کرد. همچنین اگر فعل درباره جمعی غیرجاندار باشد، می‌توانیم از شناسه مفرد استفاده کنیم.
تمرین
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با مطلب «بن فعل»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. آزمون اول شامل ۵ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
تمرین اول
گزینه درست را انتخاب کنید.
۱٫ شناسه ابزار شناخت چیست؟
زمان
شخص و شمار
۲٫ بن فعل ابزار شناخت چیست؟
مفهوم اصلی
شخص و شمار
۳٫ کدام فعل دارای «تکواژ صفر» است؟
رفتم
رفت
۴٫ به چه علت در جمله «ظرف‌های کریستال جهاز مادرم شکست.» تطابق ضمیر و شناسه درست است؟
برای احترام
غیرجاندار بودن ضمیر
۵٫ چون زبان فارسی خاصیت ــــــ دارد، حذف ضمیر ممکن است.
ضمیراندازی
دارا بودن بن فعل
تمرین دوم
در جمله‌های زیر شناسه فعل را پیدا کنید.
سوال ۱: گوهر تن، از گوهر اصل، بهتر بود.
سوال ۲: مادر، گرامی گوهری است که در کارگاه آفرینش خدای مهربان، همتایی ندارد، از این روست که هرچیز گرانمایه را اگر بخواهند از راه همانندی، بزرگ بشمارند و عزیز بدارند، به مام یا مادر مانند می‌کنند.
سوال ۳: خوشی و ناخوشی یکی را به دیگری پیوند می‌زند.
سوال ۴: اکنون من دوست دارم که شب‌ها به ستارگان گوش فرادهم. گاه از خود می‌پرسم: «او اکنون در سیاره خود چه می‌کند؟» و آن‌وقت جانم از سرور و شادمانی لبریز می‌شود و همه ستارگان آهسته به من لبخند می‌زنند. (شازده کوچولو، آنتوان دو سنت اگزوپری)
سوال ۵: تندیس خواجه نصیر را در خیابان دیدم.
سوال ۶: همه یک‌صدا نام او را بر زبان می‌راندند.
جمع‌بندی شناسه فعل
در جدول زیر خلاصه‌ای از مطلبی که خواندید را مشاهده می‌کنید.
| شناسه فعل چیست؟ | |
| شناسه فعل | بخشی از فعل که بیانگر شخص و شمار فعل است و در ساختمان آن تغییر ایجاد می‌کند. |
| تکواژ صفر یا تکواژ تهی | وقتی فعل در صرف، شناسه ندارد. |
| شخص | «اول‌شخص» یا گوینده، «دوم‌شخص» یا مخاطب و «سوم‌شخص» یا غایب |
| شمار | جمع یا مفرد بودن |
| بن فعل | بخش ثابت ساختمان فعل حاوی مفهوم اصلی آن و به دو صورت بن ماضی و بن مضارع |
| زبان ضمیرانداز چیست؟ | زبانی مانند زبان فارسی که در آن فعل می‌تواند در جمله بدون ضمیر ظاهر شود. |
