فعل ناقص در عربی به فعلی می‌گویند که بر سر جمله‌های اسمیه وارد می‌شود و مبتدا و خبر جمله را به اسم و خبر خودش تبدیل می‌کند. در حقیقت، این افعال برای به دست آوردن معنای کامل نیاز به مبتدا و خبر دارند، از این رو به آنها فعل ناقص می‌گویند. این افعال از نظر تعداد متنوع هستند و با وجود کارکردِ یکسان، با وارد شدن به جملات اسمیه، معنای آنها را تغییر می‌دهند.
فعل ناقص چیست ؟
در مبحث مرفوعات درباره اینکه فاعل، نایب فاعل، مبتدا و خبر از جمله نقش‌هایی هستند که در جمله‌ها اعراب مرفوع می‌گیرند، صحبت کردیم. اما افعال و حروفی در زبان عربی وجود دارد که وقتی بر سر این کلمات مرفوع بشیند، یکی از آنها را منصوب می‌کند و دیگری را به حالت مرفوع باقی می‌گذارد. مثل افعال ناقصه که با وارد شدن به جمله، اسم آن فعل را مرفوع باقی می‌گذارد و خبر را منصوب می‌کند.
در مقابل، حروف مشبه بالفعل در عربی هستند که بعد از اضافه شدن به جمله، اسم را منصوب و خبر را مرفوع باقی می‌گذارند. در حالت کلی به کلماتی که تغییراتی این‌چنینی در جمله ایجاد می‌کنند «نواسخ» می‌گویند که به انواع افعال ناقصه، حروف شبیه به لیس، افعال مقاربه، حروف شبیه به فعل، لای نفی جنس و افعال قلوب تقسیم‌بندی می‌شوند.
ما در این مبحث با افعال ناقصه، توضیحات مربوط به آن و تغییراتی که در جمله ایجاد می‌کنند سر و کار داریم. قبل از هر چیزی ابتدا به جدول زیر که انواع فعل ناقص در عربی و معنای آن گنجانده شده توجه کنید.
| جدول انواع فعل ناقصه در زبان عربی | ||
| فعل ناقصه | معنی | مثال |
| کان، یکون | بود | کان الامتحان صعباً.امتحان سخت بود. |
| أصبَح، یُصبِح | شد | أصبح هذا الصحفی معروفاً.این رونامه‌نگار معروف شد. |
| مادامَ | مادامی که، تا زمانی که | لن أذهبْ إلی الجامعه مادام الطَّقس بارداً.تا زمانی که هوا سرد باشد به دانشگاه نخواهم رفت. |
| صارَ، یَصیرُ | شد | صار هواءُ المُدن وسیخاُ.هوای شهرها آلوده شد. |
| لیس | نیست | لیس التمرین صعباُ.تمرین سخت نیست. |
| مازال | هنوز نه، همچنان (از انجام کاری دست نکشیدن) | مازال السفرُ ممکناً.سفر هنوز ممکن است. |
| أضحی، یضحی | بود، شد | أضحی العملُ صعباً.کار مشکل شد. |
| ظلَّ، یظلُّ | به انجام کاری ادامه دادن، در حالتی ماندن | ظلَّت الطالبهُ مجتهدهُ.محصل همچنان کوشا ماند. |
اعراب اسم و فعل ناقص
پیش از این درباره فعل ناقص یا ناقصه در عربی توضیح دادیم. در عربی، فعل‌ها دو نوع هستند. برخی با آمدن فاعل معنایشان تکمیل می‌شود. اما گاهی‌اوقات افعالی پیدا می‌شوند که تنها یک فاعل مرفوع معنای آنها را تکمیل نمی‌کند، بلکه برای رساندن معنا نیاز به یک اسم و خبر نیاز دارند. به این نوع افعال که نمونه‌هایی از آن را در جدول بالا دیدیم، فعل ناقصه می‌گویند. حالا می‌خواهیم ببینیم با وارد شدن این افعال بر سر یک جمله، کلیات آن چه تغییراتی می‌کند. قبل از هر چیز باید این نکته را مدنظر قرار بدهیم که فعل ناقص به جای فاعل به «اسم مرفوع» نیاز دارد. این اسم مرفوع را یک خبر که اعرابش منصوب است کامل می‌کند.
برای فهم بهتر، به فرمول ساخت جمله با فعل ناقصه و مثال آن توجه کنید.
فعل ناقص + اسم فعل ناقص و مرفوع + خبر فعل ناقص و منصوب
مازال الطعامُ دافئاً.
غذا همچنان گرم است.
(مازال –> فعل ناقصه، الطعامُ –> اسم فعل ناقصه، دافئاُ –> خبر فعل ناقصه و منصوب)
نکته: برخی از افعال ناقصه مثل کان، صار و أصبح متصرف هستند. یعنی در ۱۴ صیغه ماضی و مضارع و امر صرف می‌شوند. دو فعل لیس و مادام فقط در ۱۴ صیغه ماضی صرف می‌شوند.
کارکرد فعل ناقص در عربی مثل فعل است. فاعل فعل ناقص، همان اسمی است که مرفوع است و همانند فاعل می‌تواند اسم ظاهر یا ضمیر باشد و در عین حال، مثل مبتدا این توانایی را دارد که نکره یا به صورت متأخر استفاده شود. خبر آن هم با اعراب منصوب، می‌تواند به صورت مفرد، جمله یا شبه جمله مورد استفاده قرار بگیرد.
چند نکته درباره فعل ناقصه «کان» و کاربردهای آن
اکثر استفاده‌ها از فعل کان در جمله برای توصیف عمل یا وضعیتی است که در یک زمان خاص اتفاق افتاده‌است. کمی بالاتر توضیح دادیم که «کان» از جمله افعال ناقصه‌ای است که در ۱۴ صیغه ماضی و مضارع و امر صرف می‌شود. از این رو، هرگاه بخواهیم کاری را نشان دهیم که در گذشته به صورت تکراری و مستمر انجام می‌شد، باید از فرمول زیر در ساخت جمله استفاده کنیم. در نتیجه، با دیدن چنین ترکیبی باید جمله را به صورت ماضی استمراری ترجمه کرد.
کان + فعل مضارع = ماضی استمراری
کانتْ تکتبُ فی ذلک الدفتر.
او در آن دفتر می‌نوشت.
نکته: کان در حالت ماضی برای منفی شدن به ترکیب «کان + لم + فعل مضارع مجزوم» نیاز دارد.
لم یکنْ الطالبُ مجتهداً.
دانشجو کوشا نبود.
گاهی‌اوقات در برخی متون با ترکیب لا + یکون مواجه می‌شویم که برای عدم وجود چیزی در زمان حال به کار می‌رود. کاربرد این ترکیب در متون عربی به ندرت انجام می‌شود و برای رسیدن به چنین هدفی به طور معمول از فعل ناقصه «لیس» استفاده می‌شود.
نکته: برای نشان دادن مالکیت در زمان گذشته می‌توانید از ترکیب «کان + ل مجرور» استفاده کنیم، مانند مثال زیر:
کانتْ لِهذه الجامعه مکتبهُ کبیره.
این دانشگاه کتابخانه بزرگی داشت.
خوب است برای ترجمه صحیح فعل کان به فعلی که بعد از آن به عنوان خبر آمده توجه کنیم. اگر بعد از کان، فعل مضارع باشد باید آن را به صورت ماضی استمراری و اگر با فعل ماضی آمده باشد، به صورت ماضی بعید ترجمه کنیم. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
کنتُ أذهب إلی هذه المدرسهِ.
من به این مدرسه می‌رفتم.
کنتُ ذهبتُ إلی هذه المدرسهِ.
من به این مدرسه رفته بودم.
نکته مهم: افعال ناقصه باید از نظر جنس و عدد با اسم‌شان هماهنگ باشند.
سوالات رایج درباره فعل ناقصه در عربی
در این قسمت به برخی از سوالات درباره فعل ناقصه پاسخ می‌دهیم.
فعل ناقصه چیست؟
برخی فعل‌ها در زبان عربی وجود دارند که برای تکمیل معنا به جز فاعل به موارد دیگری هم نیاز دارند. به این نوع فعل‌ها افعال ناقصه می‌گویند که به جای فاعل، اسم فعل ناقصه و مرفوع دارند. این اسم را خبر فعل ناقصه که اعرابش منصوب است تکمیل می‌کند.
ترکیب کان + فعل مضارع چگونه ترجمه می‌شود؟
در صورتی که چنین ترکیبی را در جمله دیدیم باید فعل را به صورت ماضی استمراری ترجمه کنیم. اگر هم فعل ناقصه کان، همراه فعل ماضی در جمله به کار برود، باید آن فعل را به صورت ماضی بعید ترجمه کنیم.
تمرین‌های مبحث فعل ناقصه در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «فعل ناقص در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. این آزمون شامل ۴ سوال تستی و تشریحی است. پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها می‌توانید جواب‌های درست و نادرست را ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
تمرین اول
۱. خبر کان در عبارت «کان للتلمیذ فی المکتبه کتبٌ عربیهٌ» چیست؟
للتلمیذ
کتب
عربیه
فی المکتبه
۲. اسم کان و خبرش در این عبارت کدام است؟ «لم یکن معی من الأبسه غیرُ ستره»
معی- غیر
هو مستتر- معی
معی- من الأبسه
غیر- معی
۳. أنا …. أستذکرُ العربیه کل یوم.
کان
کنتُ
کونوا
کانت
۴. ترجمه کنید. کنتِ تَذتَسکَرین
مرور می‌کردی
مرور می‌کند
مرور می‌کنند
مرور می‌کند (مونث)
۵. نحن …. فی السینما فی المساء.
ذهبنا
کانوا
کنّا
کنتم
۶. به عربی برگردانید. تماشا نمی‌کردند (مثنای مونث)
کان لم تشاهدا
کان لا یشاهدان
ما کان یشاهدان
ما کانت تشاهدان
تمرین دوم
سوال ۱: این عبارت را ترجمه کنید. «کنتُ أعرفُ تلمیذاً مجتهداً قد کتب اکثر مقالاتِه فی صحف المدینه.»
سوال ۲: به فارسی ترجمه کنید: «کنتُ أشتَغلُ، کان قد أکلوا، کن تکتبَّنَ، کن صادقاً»
جمع‌بندی
برخی افعال در زبان عربی برای کامل شدن نیاز به اسم و خبر دارند. به این افعال، فعل ناقص یا ناقصه می‌گویند. با ورود این افعال بر سر جملات، تغییراتی در کلیات آن شکل می‌گیرد. مبتدا به اسم فعل ناقصه و مرفوع تبدیل می‌شود. خبر جمله هم با تغییر اعرابش به منصوب، به خبر فعل ناقصه در عربی تبدیل می‌شود. در صورتی که در کنار این فعل‌ها در جمله، افعال دیگری اعم از ماضی یا مضارع به کار رفته باشد، باید در شیوه ترجمه صحیح آنها دقت کنیم.
