بن یا ریشه فعل بخش ثابتی است که در همه ساخت‌ها تکرار می‌شود. هر فعلی دو بن دارد، بن مضارع که ساخت‌های زمان حال و امر از آن ساخته می‌شود و بن ماضی که ساخت‌های زمان گذشته و آینده را از آن می‌سازیم. از بن‌های فعل به غیر از زمان‌های حال، گذشته، آینده و امر مشتقات دیگری نیز ساخته می‌شود. در این مطلب به این پرسش پاسخ می‌دهیم که بن مضارع چیست و ساختارهای مشتق آن را یاد می‌گیریم. همچنین نحوه ساختن و تشخیص آن را بررسی می‌کنیم.
به جمله‌های زیر توجه کنید.
من امروز به کتابخانه می‌روم.
تو امروز به کتابخانه می‌روی.
او امروز به کتابخانه می‌رود.
ما امروز به کتابخانه می‌رویم.
شما امروز به کتابخانه می‌روید.
آن‌ها امروز به کتابخانه می‌روند.
بخش برجسته شده جمله‌های بالا فعل است. همان‌طور که می‌بینید به غیر از شناسه و جزء پیشین «می» در جملات بالا، یک بخش ثابت یعنی «رو» تکرار شده است. به این بخش ثابت در زبان فارسی «بن فعل مضارع» می‌گویند. بن فعل، بخشی از فعل است که مفهوم کار یا حالت یا وجود و یا اسناد از آن معلوم می‌شود. بن فعل مضارع اغلب برای بیان وقوع فعل در زمان حال به‌کار می‌رود و ساخت‌های اسمی و وصفی دیگری هم از آن ساخته می‌شود. برای به‌دست آوردن بن فعل مضارع ساده‌ترین راه امر کردن فعل و حذف جزء پیشین «ب» از ابتدای فعل است. برای درک بهتر این موضوع به جدول زیر توجه کنید.
| به‌دست آوردن بن مضارع از فعل امری | ||
| مصدر | امر | بن مضارع |
| رفتن | برو | رو |
| گفتن | بگو | گو |
| دیدن | ببین | بین |
| بردن | ببر | بر |
همچنین در ریسمونک بخوانید:
کاربرد do در انگلیسی و جملات انگلیسی — با مثال
نکته: راه دیگر برای به دست آوردن بن مضارع این است که از فعل صرف شده، شناسهها و اجزای دیگر را حذف کنیم. آن بخشی که می‌ماند و در همه صیغه‌ها تکرار می‌شود، بن مضارع است. برای مثال به نمونه زیر توجه کنید، بخش «بن» برجسته شده است.
بخورم
بخوری
بخورد
بخوریم
بخورید
بخورند
در جدول زیر مصدر افعال پرکاربرد زبان فارسی را در کنار بن مضارع مشاهده می‌کنید.
| مصدر و بن مضارع فعل‌های زبان فارسی | |
| مصدر | بن مضارع |
| باریدن | بار |
| تکاندن | تکان |
| آراستن | آرا |
| آزمودن | آزما |
| آسودن | آسا |
| بافتن | باف |
| بخشودن | بخشا |
| جستن | جوی |
| جنبیدن | جنب |
| آفریدن | آفرین |
| آلودن | آلای |
| جوشیدن | جوش |
| آمدن | آ-آی |
| بودن | باش |
| بستن | بند |
| جویدن | جو |
| آمرزیدن | آمرز |
| آوردن | آور |
| پاشیدن | پاش |
| چسبیدن | چسب |
| آویختن | آویز |
| چشیدن | چش |
| ارزیدن | ارز |
| چکیدن | چک |
| افتادن | افت |
| پرداختن | پرداز |
| چیدن | چین |
| افراختن | افراز |
| پرسیدن | پرست |
| خراشیدن | خراش |
| پرسیدن | پرست |
| خرامیدن | خرام |
| افسردن | افسر |
| پروردن | پرور |
| خروشیدن | خروش |
| خشکیدن | خشک |
| خندیدن | خند |
| خوابیدن | خواب |
| انداختن | انداز |
| پوسیدن | پوس |
| خوابیدن | خواب |
| خواستن | خواه |
| ایستادن | ایست |
| چرخیدن | چرخ |
بن مضارع در ساخت‌های فعلی
به فعل‌های جمله‌های زیر توجه کنید.
پروانه اکنون به کتابخانه می‌رود.
***
شاید به دیدار شما بیایم.
***
اکنون داریم درس جدید را می‌خوانیم.
این فعل‌ها بر انجام کاری در زمان حال دلالت می‌کنند؛ از این رو، به آن‌ها «مضارع» گفته می‌شود. فعل مضارع بر سه نوع است: مضارع اخباری، مضارع اِلتزامی و مضارع مستمر (جاری).
مضارع اخباری چیست؟
مضارع اخباری، بر انجام گرفتن کاری و بیان خبری در زمان حال دلالت دارد. این فعل از ترکیب بن مضارع و شناسه و با «می» که یک جزء پیشین است ساخته می‌شود. در جدول زیر فعل «خوردن» را در این زمان صرف کرده‌ایم.
| صرف فعل «خوردن» در زمان مضارع اخباری | |
| صیغه | صرف فعل |
| اول‌شخص مفرد | می‌خورم |
| دوم‌شخص مفرد | می‌خوری |
| سوم‌شخص مفرد | می‌خورد |
| اول‌شخص جمع | می‌خوریم |
| دوم‌شخص جمع | می‌خورید |
| سوم‌شخص جمع | می‌خورند |
در جمله‌های زیر کاربرد صرف فعل مضارع اخباری را مشاهده می‌کنید.
کجا می‌روی؟ به محل کارم می‌روم.
(در این جملات فعلی در زمان حال اتفاق افتاده است.)
شبی از پی روزی و روزی از پس شبی می‌آمد و می‌رفت.
***
گیاهان باغچه زود می‌رویند.
***
پرندگان تخم می‌گذارند.
(در جمله‌های بالا فعل‌هایی پیوسته در حال رخ دادن‌اند، مانند افعال طبیعی.)
هر روز به مادربزرگ پیرم سر می‌زنم.
***
هر ماه مبلغی از پولم را برای نیازمندان کنار می‌گذارم.
(فعل جمله‌های فوق عادت و تکرار را بیان می‌کنند.)
پنج ماه دیگر دوباره به پاریس می‌روم و برمی‌گردم.
(فعل جمله بالا در زمان آینده رخ داده است.)
می‌گویند که مردی در بازار تهران سرقت مسلحانه کرده است.
***
نقل می‌کنند که شاه منصفی بود.
(فعل‌های جمله‌های بالا برای شروع نقل قول استفاده شده‌اند.)
مضارع التزامی چیست؟
مضارع التزامی، وقوع کاری را در زمان حال با تردید، شک، شرط یا آرزو بیان می‌کند. فعل مضارع التزامی از بن مضارع و شناسه و «ب» که یک جزء پیشین است ساخته می‌شود. در جدول زیر فعل «بردن» را در این زمان صرف کرده‌ایم.
| صرف فعل «بردن» در زمان مضارع التزامی | |
| صیغه | صرف فعل |
| اول‌شخص مفرد | ببرم |
| دوم‌شخص مفرد | ببری |
| سوم‌شخص مفرد | ببرد |
| اول‌شخص جمع | ببریم |
| دوم‌شخص جمع | ببرید |
| سوم‌شخص جمع | ببرند |
در جمله‌های زیر کاربرد صرف فعل مضارع التزامی را مشاهده می‌کنید.
شاید پدرم امروز به ما سر بزند.
(در جمله بالا فعلی با شک و تردید رخ می‌دهد.)
کاش مادرم امروز به بازار برود.
(در جمله بالا فعلی با آرزو و تمنا رخ می‌دهد.)
اگر تو بروی من هم می‌روم.
( فعل بالا در شرط استفاده شده است.)
اگر تو می‌آیی من هم بیایم.
(فعل بالا در جزای شرط استفاده شده است.)
باید بروید.
***
می‌خواهم بروم.
***
لازم است بگوید.
***
نمی‌توانم بروم.
(جمله‌های فوق بر لزوم، اراده یا توان دلالت می‌کنند.)
نکته اول: گاهی مضارع اخباری را به جای فعل آینده نیز به کار می‌برند.
سال آینده، چیزهای تازه‌تری می‌خوانیم.
نکته دوم: فعل مضارع اخباری و التزامی، گاهی بدون نشانه آغازین (می و ب) به کار می‌روند.
اگر در خانه‌ای شوی، روزگاری دراز، صفت آن گویی.
(فعل این جمله‌ها «بشوی» و «می‌گویی» بوده است.)
***
در پیله تا به کی، بر خویشتن تنی؟
(فعل جمله، «می‌تنی» بوده است.)
مضارع مستمر چیست؟
مضارع مستمر یا ملموس (ناتمام)، جریان انجام کاری را در زمان حال بیان می‌کند. این زمان وقتی به کار می‌رود که گوینده بخواهد فعلی را که در شرف وقوع است یا در حال اتفاق افتادن است، بیان کند. فعل مضارع ملموس از مضارع اخباری به اضافه مضارع ساده فعل داشتن ساخته می‌شود. در جدول زیر فعل «دیدن» را در این زمان صرف کرده‌ایم.
| صرف فعل «دیدن» در زمان مضارع ملموس یا مستمر | |
| صیغه | صرف فعل |
| اول‌شخص مفرد | دارم می‌بینم |
| دوم‌شخص مفرد | داری می‌بینی |
| سوم‌شخص مفرد | دارد می‌بیند |
| اول‌شخص جمع | داریم می‌بینیم |
| دوم‌شخص جمع | دارید می‌برید |
| سوم‌شخص جمع | دارند می‌برند |
نکته: در صرف فعل مضارع ملموس هم فعل کمکی و هم فعل اصلی، هر دو صرف می‌شوند.
دارم می‌روم.
(رفتن در حال اتفاق افتادن است و گوینده هنوز نرفته است.)
یک‌دفعه به خودم آمدم، دیدم که دارم وسط خیابان پر از خودروهای سریع راه می‌روم.
(گاهی بین فعل کمکی و فعل اصلی در مضارع ملموس فاصله می‌افتد.)
فعل امر چیست؟
امر فعلی است که با آن فرمان می‌دهیم، از کسی می‌خواهیم کاری کند یا حالتی پذیرد. برای امر کردن در زبان فارسی بیشتر از دو ساخت دوم‌شخص مفرد و دوم‌شخص جمع استفاده می‌شود. مانند «برو، بروید.» برای این که بدانید در این ساخت فعلی کاربرد بن مضارع چیست، به جدول زیر توجه کنید.
| نحوه ساخت فعل امر «رفتن» | ||
| جزء پیشین | بن مضارع | شناسه |
| ب | رو | ـــــ |
| ب | رو | ید |
گاهی برای امر کردن از صیغه‌های دیگر هم استفاده می‌شود. برای مثال به نمونه‌های زیر توجه کنید.
فاطمه و زهرا بیایند پای تخته.
***
علی برود آنجا.
ساخت های اسمی و وصفی با بن مضارع
بن مضارع با پسوندها و اجزای دیگر، معمولاً ساخت‌های اسمی و وصفی دیگری هم می‌سازد. در ادامه این ساخت‌ها را برای شما فهرست کرده‌ایم.
- «بن مضارع + نده»، صفت فاعلی می‌سازد:
«رو + نده» می‌شود «رونده»
***
«کن + نده» می‌شود «کننده»
***
«زن + نده» می‌شود «زننده»
***
«گوی + نده» می‌شود «گوینده»
- «بن مضارع + ا»، صفت فاعلی می‌سازد، به این نوع صفت فاعلی که پایداری و ثبات صفت را را به ما می‌رساند، «صفت مشبه» هم می‌گویند:
«دان + ا» می‌شود «دانا»
***
«دار + ا» می‌شود «دارا»
***
«بین + ا» می‌شود «بینا»
نکته: در این ساخت دستوری اگر بن مضارع به «ا» یا «او» ختم شود، میان بن مضارع و «ا»، صامت «ی» اضافه می‌کنیم.
«پا + ی + ا» می‌شود «پایا»
- «بن مضارع + گار»، صفت فاعلی می‌سازد و بعضی وقت‌ها در مفهوم اسم به کار می‌رود:
«آفرین + گار» می‌شود «آفرینگار»
***
«آمرز + گار» می‌شود «آمرزگار»
***
«ساز + گار» می‌شود «سازگار»
- «بن مضارع + ان»، در دو مفهوم کاربرد دارد، صفت فاعلی و اسم مصدر:
«خواه + ان» می‌شود «خواهان»
***
«لرز + ان» می‌شود «لرزان»
(این ترکیب‌ها صفت فاعلی یا صفت حالیه هستند.)
عقد + «کن + ان» می‌شود «عقدکنان»
***
شیرینی + «خور + ان» می‌شود «شیرینی‌خوران»
(این ترکیب‌ها اسم مصدر هستند که غالباً بن مضارع در ترکیب با کلمه‌های دیگر است.)
- «بن مضارع + گر»، صفت فاعلی می‌سازد:
«توان + گر» می‌شود «توانگر»
***
«آشوب + گر» می‌شود «آشوبگر»
- «بن مضارع + ش»، اسم مصدر می‌سازد:
«پذیر + ش» می‌شود «پذیرش»
***
«خیز + ش» می‌شود «خیزش»
- «بن مضارع + ـه»، اسم مصدر یا اسم آلت می‌سازد:
«آویز + ـه» می‌شود «آویزه»
***
«تاب + ـه» می‌شود «تابه»
***
«گیر + ـه» می‌شود «گیره»
(در این مثال‌ها ترکیب بن مضارع و «ـه» اسم آلت ساخته است.)
***
«خند + ـه» می‌شود «خنده»
***
«گذار + ـه» می‌شود «گذاره»
(در این مثال‌ها ترکیب بن مضارع و «ـه» اسم مصدر ساخته است.)
«رنج + ـه» می‌شود «رنجه»
(در این مثال ترکیب بن مضارع و «ـه» صفت مفعولی ساخته است.)
- «بن مضارع + مان»، اسم مصدر یا اسم می‌سازد:
«زای + مان» می‌شود «زایمان»
***
«ساز + مان» می‌شود «سازمان»
***
«ریس + مان» می‌شود «ریسمان»
- «بن مضارع + اک»، اسم می‌سازد:
«خور + اک» می‌شود «خوراک»
***
«پوش + اک» می‌شود «پوشاک»
- «بن مضارع + ناک»، صفت می‌سازد:
«سوز + ناک» می‌شود «سوزناک»
***
«ترس + ناک» می‌شود «ترسناک»
- «بن مضارع + وار»، صفت می‌سازد:
«ساز + وار» می‌شود «ساز»
- «بن مضارع + و + بن مضارع از فعلی دیگر»، اسم می‌سازد:
«سوز + و + گذار» می‌شود «سوزوگداز»
***
«افت + و + خیز» می‌شود «افت‌و‌خیز»
- «بن مضارع + ا + بن مضارع از فعلی دیگر یا همان فعل»، اسم می‌سازد:
«کش + ا + کش» می‌شود «کشاکش»
***
«تک + ا + پو» می‌شود «تکاپو»
- «بن ماضی + و + بن مضارع از همان فعل»، اسم می‌سازد:
«شست + و + شو» می‌شود «شست‌وشو»
***
«سوخت + و + سوز» می‌شود «سوخت‌وسوز»
- «بن ماضی + و + بن مضارع از دو فعل متفاوت»، اسم مصدر می‌سازد:
«ریخت + و + پاش» می‌شود «ریخت‌وپاش»
***
«جست+ و + خیز» می‌شود «جست‌وخیز»
- «بن مضارع + ار»، صفت فاعلی می‌سازد:
«پرست + ار» می‌شود «پرستار»
- بن مضارع «کردن» با پسوند «ک»، گروه اسمی و وصفی می‌سازد:
دل‌خوش‌کنک
***
بادکنک
***
یتیم‌شادکنک
- بن مضارع خود به تنهایی به صورت اسم به کار می‌رود:
پرهیز
***
تراش
***
جوش
***
فریب
***
شتاب
نکته: برخی از کلماتی که به صورت فوق به کار می‌روند با «کار» ترکیب می‌شوند و به صورت صفت فاعلی به کار می‌روند:
پرهیزکار
***
تراشکار
***
جوشکار
- از بن مضارع از ترکیب با صفت، اسم و… انواع کلمات ساخته می‌شود:
رونویس
***
گوشمال
***
پای‌بوس
***
دست بوس
(کلمات بالا اسم مرکب، اسم مصدر مرکب و صفت مفعولی است.)
آتش‌نشان
***
آمارشناس
***
هواشناس
***
صندوق‌دار
***
دریادار
(کلمات بالا صفت شغلی‌اند.)
آمپرسنج
***
آب‌گرم‌کن
***
خاک‌انداز
(کلمات فوق اسم آلت‌اند.)
بارانداز
***
خاکریز
***
دست‌انداز
***
پیاده‌رو
(اسامی بالا، اسم مکان‌اند.)
گوشه‌گیر
***
خودخواه
***
شادی‌بخش
***
فرح‌انگیز
(اسامی بالا صفت فاعلی‌اند.)
دست‌آموز
***
لگدکوب
***
ناشناس
(اسامی بالا صفت مفعولی‌اند.)
نکته: بن مضارع به صورت ساخت فعلی (معمولاً امری) در ترکیب، اسم مرکب یا صفت مرکب می‌سازد.
بزن‌بزن
***
بدوبدو
همچنین در ترکیب با پیشوند و پسوند و کلمه‌های دیگر هم به کار می‌رود.
ورانداز
***
مرگ‌ومیر
سوالات رایج
برای درک بهتر مطلب «بن مضارع چیست؟» در ادامه این مطلب به تعدادی از پرسش‌های رایج در این خصوص پاسخ داده‌ایم.
بن مضارع چیست؟
بن فعل مضارع بخشی از ساختمان فعل است که در همه صیغه‌ها تکرار می‌شود، اغلب برای بیان وقوع فعل در زمان حال به‌کار می‌رود و ساخت‌های اسمی و وصفی دیگری هم از آن ساخته می‌شود. برای به‌دست آوردن بن فعل مضارع ساده‌ترین راه امر کردن فعل و حذف جزء پیشین «ب» از ابتدای آن است. راه دیگر برای این‌که بفهمیم بن مضارع فعل چیست این است که از فعل صرف شده، شناسهها و اجزای دیگر را حذف کنیم. آن بخشی که می‌ماند و در همه صیغه‌ها نیز تکرار می‌شود، بن مضارع است.
کاربرد بن مضارع در زبان فارسی چیست؟
بن مضارع در ساخت‌های فعلی نظیر مضارع اخباری، مضارع التزامی و مضارع مستمر یا ملموس و امر در زبان فارسی به کار می‌رود. همچنین ساخت‌های اسمی و وصفی بسیاری مانند اسم مصدر، اسم آلت، صفت شغلی، صفت فاعلی، صفت مفعولی و… نیز از آن مشتق می‌شود.
بن فعل چیست؟
در هر فعل، آن بخش که مفهوم کار یا حالت یا وجود یا اسناد از آن معلوم می‌شود و در همه صیغه‌ها ثابت است، بن فعل است. بن فعل در زبان فارسی به دو صورت ماضی برای ساخت زمان‌های گذشته و آینده و مضارع برای زمان‌های حال و امری، وجود دارد.
بن ماضی چیست؟
بن ماضی اسم مصدر بدون پسوند «ن» است. راه دیگر برای به‌دست آوردن بن ماضی فعل حذف شناسهها و «می» یا اجزای دیگر از اول و آخر فعل است. برای مثال بن ماضی «گفتن»، گفت و «بردن»، برد است.
تمرین
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با مطلب «بن مضارع چیست»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. آزمون اول شامل ۵ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
تمرین اول
گزینه درست را انتخاب کنید.
۱٫ کدام یک از گزینه‌ها بن مضارع از فعل «رفته بودند» است؟
رو
بودند
برو
رفته
۲٫ بن مضارع فعل‌های «می‌بالیدند، رفته بود، می‌افتاد» در کدام گزینه آمده است؟
بال، رفت، افت
بال، رو، افت
بال، رو، یفت
بالید، رفت، افتاد
۳٫ در همه فعل‌های زیر از بن مضارع استفاده شده است، به جز:
ببر
رفتن
بدوش
گویند
۴٫ در کدام جمله از زمان «مضارع ملموس» استفاده شده است؟
بهت گفتم دارم روی این موضوع تمرکز می‌کنم.
برو و برای خودت کاری دست و پا کن.
درد زیادی در سینه‌ام دارم.
بگذار به خانه برگردم.
۵٫ در کدام گزینه از بن مضارع برای ساختن واژه استفاده نشده است؟
آویزه
گفته
دل‌خوش‌کنک
بزن‌بهادر
تمرین دوم
فعل‌های مضارع را مشخص کنید و نوع آن‌ها را بنویسید.
سوال ۱: اینک دارم برای شما می‌نویسم، شاید بخوانید و به کار بندید؛ هرگاه ذهنتان را از کژاندیشی بپیرایید، دلتان را از احساس ناروا بشویید و از بی‌رسمی‌ها بپرهیزید، خداوند با شما همراه می‌شود؛ پست و بلند آوای درونتان را می‌شنود و رفتار شما را به سامان می‌آورد.
جمع‌بندی
در جدول زیر خلاصه‌ای از مطلب بن مضارع چیست را به شما ارائه کرده‌ایم.
| جمع بندی مطلب بن مضارع | |
| روش تشخیص بن مضارع | بخش ثابت و تکرارشونده در فعل‌های مضارع با حذف شناسهها و اجزای دیگر یا حذف «ب» از فعل امر |
| کاربرد بن مضارع | ساختن مضارع اخباری، مضارع التزامی، مضارع مستمر یا ملموس و فعل امر ساخت‌های اسمی و وصفی دیگری همچون صفت فاعلی و اسم مصدر |
