هر فعلی دو بن دارد، بن مضارع که ساخت‌های زمان حال و امر از آن ساخته می‌شود و بن ماضی که ساخت‌های زمان گذشته و آینده از آن مشتق می‌شود. از بن فعل به صورت ماضی یا مضارع در ساخت‌های غیر فعلی نظیر صفت، اسم و… هم استفاده می‌شود. در این مطلب با کمک مثال‌ها و تمرینات و انواع ساخت‌های زبان فارسی یاد می‌گیریم که بن فعل چیست و کاربرد آن را فرا می‌گیریم.
بن فعل چیست ؟
برای شناختن بن فعل در زبان فارسی، قبل از هرگونه توضیحی، با چند مثال مطلب را شروع می‌کنیم. به جمله‌های زیر توجه کنید.
من دیروز به مهمانی رفتم.
تو دیروز به مهمانی رفتی.
او دیروز به مهمانی رفت.
ما دیروز به مهمانی رفتیم.
شما دیروز به مهمانی رفتید.
آن‌ها دیروز به مهمانی رفتند.
همانطور که مشاهده می‌کنید، فعل‌های برجسته شده در جملات بالا در زمان گذشته اتفاق افتاده‌اند و صورت‌های مختلفی دارند. این صورت‌ها شخص و شمار و زمان فعل را هم مشخص می‌کنند. اما در همه آن‌ها «رفت» ثابت است. به این بخش ثابت که در همه ساخت‌ها تکرار می‌شود، «بن فعل» می‌گویند. بن فعل‌های جمله‌های بالا همگی از نوع «بن ماضی» بودند. اما در زبان فارسی یک بن فعلی دیگر هم وجود دارد که با دقت به جمله‌های زیر می‌توانید آن را شناسایی کنید.
من امروز به مهمانی می‌روم.
تو امروز به مهمانی می‌روی.
او امروز به مهمانی می‌رود.
ما امروز به مهمانی می‌رویم.
شما امروز به مهمانی می‌روید.
آن‌ها امروز به مهمانی می‌روند.
در جمله‌های بالا بن فعل از جنس «بن مضارع» است. فعل‌های جمله‌های بالا هم اطلاعاتی درباره شخص و شمار فعل به ما می‌دهند اما بخش بن فعل ثابت است و در همه ساخت‌ها تکرار شده است. در هر ساختی از فعل در زبان فارسی، بن فعل، مفهوم کار یا حالت و یا اسناد را به ما نشان می‌دهد. هر فعلی دو بن دارد، بن ماضی و بن مضارع. از هر بن مشتقات زیادی چه به صورت فعلی و چه به صورت‌های دیگر ساخته می‌شود. در ادامه مطلب بن ماضی و بن مضارع را به همراه کاربرد بررسی خواهیم کرد.
شناسه
شناسه در فعل‌های زبان فارسی به ما کمک می‌کند شخص یعنی اول‌شخص یا گوینده، دوم‌شخص یا شنونده و سوم‌شخص یا دیگرکس یا غایب و شمار یعنی جمع یا مفرد بودن را معلوم کنیم. شناسه‌ها را در جدول زیر مشاهده می‌کنید.
| شناسه‌های زبان فارسی | |||
| شخص و شمار | شناسه | مثال با بن مضارع | مثال با بن ماضی |
| اول‌شخص مفرد | ــَــم | روم | رفتم |
| دوم‌شخص مفرد | ی | روی | رفتی |
| سوم‌شخص مفرد | ــَــد | رود | رفت (شناسه ندارد.) |
| اول‌شخص جمع | یم | رویم | رفتیم |
| دوم‌شخص جمع | ید | روید | رفتید |
| سوم‌شخص جمع | ــَــند | روند | رفتند |
مصدر
برای آنکه بدانید بن فعل چیست، گاهی به مصدر فعل هم احتیاج پیدا می‌کنید. مصدر هر فعلی ترکیب بن ماضی با «ــَــن» است. مصدر هر فعل مفهوم اصلی فعل را می‌رساند بدون آنکه اطلاعاتی درباره شخص و شمار و زمان داشته باشد. مانند «بردن» که در آن نه مفهوم زمان است و نه مفهوم شخص و شمار.
نکته: مصدر یکی از اقسام اسم در زبان فارسی است.
بن ماضی
بن ماضی فعل اسم مصدر بدون پسوند «ن» است. راه دیگر برای به‌دست آوردن آن حذف شناسه‌ها و «می» یا «ن» از اول و آخر فعل است. برای مثال بن ماضی «گفتن»، گفت و «بردن»، برد است. بن ماضی در ساخت فعل‌های برخی زمان‌های زبان فارسی استفاده می‌شود. برای نمونه در فعل‌های زمان ماضی ساده، ماضی نقلی، ماضی استمراری، زمان آینده یا مستقل از بن ماضی استفاده می‌کنیم. همچنین با این بن، اسم مصدر، اسم مرکب، صفت فاعلی و صفت مفعولی هم ساخته می‌شود. در جدول زیر کاربردهای بن ماضی را به کمک مثال مشاهده می‌کنید.
| کاربرد بن ماضی | |
| ساخت | مثال |
| فعل ماضی ساده | دیدم دیدی دید دیدیم دیدید دیدند |
| فعل ماضی نقلی | خورده‌ام خورده‌ای خورده است خورده‌ایم خورده‌اید خورده‌اند |
| فعل ماضی استمراری | می‌رفتم می‌رفتی می‌رفت می‌رفتیم می‌رفتید می‌رفتند |
| فعل ماضی بعید | خواسته بودم خواسته بودی خواسته بود خواسته بودیم خواسته بودید خواسته بودند |
| فعل ماضی ابعد | گرفته بوده‌ام گرفته بوده‌ای گرفته بوده است گرفته بوده‌ایم گرفته بوده‌اید گرفته بوده‌اند |
| فعل ماضی التزامی | داده باشم داده باشی داده باشد داده باشیم داده باشید داده باشند |
| فعل آینده | خواهم گفت خواهی گفت خواهد گفت خواهیم گفت خواهید گفت خواهند گفت |
| ساختن اسم مصدر، اسم مرکب، صفت فاعلی و صفت مفعولی | رفته دیدار ماندگار رفتگر گفتن کارکرد رهاورد دستبرد |
بن مضارع
ساده‌ترین راه به‌دست آوردن بن مضارع، امر کردن فعل و حذف جزء پیشین «ب» از ابتدای فعل است. بن مضارع در ساخت‌های فعلی زبان فارسی مانند مضارع اخباری، مضارع التزامی و مضارع مستمر یا ملموس و فعل امر به کار می‌رود. همچنین ساخت‌های اسمی و وصفی مانند اسم مصدر، اسم آلت، صفت شغلی، صفت فاعلی، صفت مفعولی، اسم آلت، اسم مکان و… نیز از آن ساخته می‌شود. در جدول زیر این کارکردها را مشاهده می‌کنید.
| کاربرد بن مضارع | |
| ساخت | مثال |
| مضارع اخباری | می‌خورم می‌خوری می‌خورد می‌خوریم می‌خورید می‌خورند |
| مضارع التزامی | ببرم ببری ببرد ببریم ببرید ببرند |
| امر | برو بروید |
| صفت فاعلی | کننده زننده گوینده دانا بینا خواهان لرزان توانگر پرستار |
| اسم | آفرینگار آمرزگار خوراک پوشاک سوز و گداز افت و خیز کشاکش تکاپو شست و شو سوخت‌وسوز پرهیز تراش جوش |
| اسم مصدر | شیرینی‌خوران عقدکنان پذیرش خیزش گذاره خنده ریخت‌وپاش جست‌وخیز |
| اسم آلت | تابه گیره آویزه آمپرسنج آب‌گرم‌کن خاک‌انداز |
| صفت مفعولی | رنجه ناشناس لگدکوب دست‌آموز |
| صفت | سوزناک ترسناک |
| صفت شغلی | دریادار صندوق‌دار هواشناس |
| اسم مکان | بارانداز خاکریز دست‌انداز |
بن ماضی و مضارع افعال فارسی
در جدول زیر مصدر افعال پرکاربرد زبان فارسی را در کنار بن مضارع و بن ماضی مشاهده می‌کنید.
| مصدر و بن فعل‌های فارسی | ||
| مصدر | بن مضارع | بن ماضی |
| باریدن | بار | بارید |
| تکاندن | تکان | تکاند |
| آراستن | آرا | آراست |
| آزمودن | آزما | آزمود |
| آسودن | آسا | آسود |
| بافتن | باف | بافت |
| بخشودن | بخشا | بخشود |
| جستن | جوی | جست |
| جنبیدن | جنب | جنبید |
| آفریدن | آفرین | آفرید |
| آلودن | آلای | آلود |
| جوشیدن | جوش | جوشید |
| آمدن | آ-آی | آمد |
| بودن | باش | بود |
| بستن | بند | بست |
| جویدن | جو | جوید |
| آمرزیدن | آمرز | آمرزید |
| آوردن | آور | آورد |
| پاشیدن | پاش | پاشید |
| چسبیدن | چسب | چسبید |
| آویختن | آویز | آویخت |
| چشیدن | چش | چشید |
| ارزیدن | ارز | ارزید |
| چکیدن | چک | چکید |
| افتادن | افت | افتاد |
| پرداختن | پرداز | پرداخت |
| چیدن | چین | چید |
| افراختن | افراز | افراخت |
| پرستیدن | پرست | پرستید |
| خرامیدن | خرام | خرامید |
| افسردن | افسر | افسرد |
| پروردن | پرور | پرورد |
| خروشیدن | خروش | خروشید |
| خشکیدن | خشک | خشکید |
| خندیدن | خند | خندید |
| خوابیدن | خواب | خوابید |
| انداختن | انداز | انداخت |
| پوسیدن | پوس | پوسید |
| خوابیدن | خواب | خوابید |
| خواستن | خواه | خواست |
| ایستادن | ایست | ایستاد |
| چرخیدن | چرخ | چرخید |
سوالات رایج درباره بن فعل
برای درک بهتر مطلبی که مطالعه کردید در ادامه این مطلب به تعدادی از پرسش‌های رایج در این خصوص پاسخ داده‌ایم.
بن فعل در زبان فارسی چیست؟
در ساخت‌های فعلی زبان فارسی، همیشه یک جزء تکراری در صرف کردن وجود دارد، این جزء «بن فعل» است. بن فعل مفهوم کار یا حالت و یا اسناد را به ما نشان می‌دهد. هر فعلی دو بن دارد، بن ماضی و بن مضارع. از هر بن مشتقات زیادی به صورت فعلی و یا به صورت‌های دیگر مشتق می‌شود.
کاربرد بن فعل در زبان فارسی چیست؟
بن فعل در ساخت فعل‌های زبان فارسی نقش‌آفرینی می‌کند. برای مثال بن ماضی، برای ساختن زمان‌های گذشته و آینده و بن مضارع، برای ساختن زمان‌های حال و امری به کار می‌رود. اما بن فعل برای ساختن ترکیب‌های اسمی و وصفی بسیاری همچون صفت مفعولی، صفت فاعلی، اسم شغل، اسم مکان و… هم کاربرد دارد.
بن مضارع چیست؟
بن مضارع در زبان فارسی بخشی از ساختمان فعل زمان حال یا امر است که در همه صیغه‌ها تکرار می‌شود. این بن را می‌توان از طریق امر کردن فعل و برداشتن جزء پیشین «ب» از ابتدای فعل به‌دست آورد یا از یک فعل صرف شده تمامی اجزاء مانند «می» و… را برداشت تا به بن مضارع فعل رسید. از بن مضارع ترکیبات غیرفعلی هم مشتق می‌شود.
بن ماضی چیست؟
بن ماضی در دستور زبان فارسی بخشی از ساختمان فعل است که با برداشتن «ن» از آخر مصدر یا حذف وابسته‌های فعل به‌دست می‌آید. از بن ماضی برای ساختن فعل‌های زمان گذشته و آینده یا مستقبل و ساخت‌های غیرفعلی استفاده می‌شود.
تمرین بن فعل
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با مطلب «بن فعل»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. آزمون اول شامل ۵ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
تمرین اول
گزینه درست را انتخاب کنید.
۱٫ مصرع زیر چند فعل دارد؟
«دیو چو بیرون رود فرشته درآید»
یک
دو
۲٫ کدام گزینه از ویژگی‌های بن فعل در زبان فارسی است؟
شخص و شمار
مفهوم اصلی فعل
۱٫ کدام فعل «بن مضارع» دارد؟
برو
رفتیم
۴٫ کدام فعل «بن ماضی» دارد؟
خواندم
بخوانم
۵٫ شناسه وسیله شناخت چیست؟
شخص و شمار
مفهوم اصلی فعل
تمرین دوم
در جمله‌های زیر بن فعل را پیدا کنید.
سوال ۱: کم گوی و به جز مصلحت خویش مگوی
چیزی که نپرسند تو از پیش مگوی
دادند دو گوش و یک زبانت ز آغاز
یعنی که دو بشنو و یکی بیش مگوی
سوال ۲: عزیز مصر به رغم برادران غیور
ز قعر چاه برآمد به اوج ماه رسید
سوال ۳: ایران ما به گلستانی می‌ماند که در دل و دامان خود، عزیزکانی را می‌پروراند و شیرە جان خویش در کامشان می‌دارد.
سوال ۴: گر تکبر می‌کنی با خواجگان سفله کن
ور تواضع می‌کنی با مردم درویش کن
سوال ۵: همای اوج سعادت به دام ما افتد
اگر تو را گذری بر مقام ما افتد
سوال ۶: پرنده‌ها از سر شاخه‌ها، پریده‌اند.
جمع‌بندی بن فعل
در جدول زیر خلاصه‌ای از مطلب بن فعل را به شما ارائه کرده‌ایم.
| بن فعل چیست | |
| بن فعل | بخش ثابت فعل که مفهوم اصلی از آن معلوم می‌شود. |
| شناسه | بخشی از فعل که بیانگر شخص و شمار است. |
| مصدر | ترکیب بن ماضی فعل با «ــَــن» |
| بن ماضی | بخشی از ساخت فعل گذشته و آینده است که با برداشتن «ن» از آخر مصدر یا حذف وابسته‌های فعل به‌دست می‌آید. |
| بن مضارع | بخشی از ساختمان فعل امر و حال است که با حذف «ب» از اول فعل امر ساخته می‌شود. |
